Victor Hugo là nhà văn lãng
mạn lớn nhất của nước Pháp, thế kỷ XIX. Cuộc đời chiến đấu không ngừng
của ông, những tác phẩm văn chương của ông phản ánh trung thành những
biến cố lịch sử lớn lao, những cuộc cách mạng của nhân dân Pháp suốt thế
kỷ XIX. Tác phẩm của ông tiêu biểu cho ý chí tự do, lòng tha thiết yêu
hòa bình, lòng tin tưởng cao cả vào con người lao động. Bởi vậy, ngày
nay ở mọi nước, người ta đều công nhận Victor Hugo là một nhà văn tiến
bộ không những của nước Pháp mà còn là của toàn thể nhân loại.
Năm 1952, nhân dân khắp thế
giới đã tổ chức long trọng lễ kỷ niệm ngày sinh nhật lần thứ 150 của
Hugo tại Viên, thủ đô nước Áo. Tác phẩm của ông đã được dịch ra rất
nhiều thứ tiếng trên thế giới.
Victor Mari Hugo sinh ngày
26 tháng 2 năm 1802 ở Bơdăngxông, một tỉnh nhỏ ở miền Đông nước Pháp. Bố
ông là một sĩ quan cao cấp thời kỳ Napoleon đệ nhất. Mẹ ông thuộc một
gia đình theo chủ nghĩa quân chủ và ngoan đạo. Lúc còn nhỏ, Hugo sống
với mẹ, chịu ảnh hưởng tư tưởng của mẹ. Nhưng từ thời thơ ấu, ông đã ở
Pari “quê hương” của ông, quê hương của cách mạng Pháp, nên ông sớm hấp
thụ những tư tưởng cách mạng, tinh thần dân chủ. Những năm còn nhỏ tuổi,
Hugo theo bố mẹ sang Ý rồi sang Tây Ban Nha. Cảnh vật chói lọi ở những
nước này sẽ để lại trong thơ văn của ông những hình ảnh tươi sáng, những
kỷ niệm sâu sắc. Từ năm lên mười, Hugo ở hẳn Pari, học tại trường trung
học Luilơ Gơrăng. Năm mười bốn tuổi, Hugo bắt đầu làm nhiều thơ, năm
mười lăm tuối được giải thưởng thơ của Viện Hàn lâm Pháp. Năm mười bảy
tuổi, ông bỏ học để chuyên sáng tác.
Những tác phẩm đầu tiên của
ông gợi lại thời kỳ Trung cổ phong kiến, biểu hiện tư tưởng quân chủ rõ
nét, những đồng thời cũng đã có mầm mống của tư tưởng nhân đạo, chống
đối lại chế độ nô lệ lúc bấy giờ.
Từ 1820 đến 1830, Hugo liên
lạc với nhóm nhà văn lãng mạn và trở nên lãnh tụ của nhóm này. Ông mang
hết thiên tài lỗi lạc và trái tim nồng nhiệt đấu tranh cho một nền văn
học mới, tự do, chống đối lại thứ nghệ thuật gò bó, giả tạo của chủ
nghĩa cổ điển lúc ấy đã lỗi thời. Năm 1827, ông viết vở kịch Cơromuen;
bài tựa của vở này được coi như bản tuyên ngôn của phái lãng mạn. Huygo
chủ trương phá bỏ tất cả những luật lệ cổ điển, khắt khe và đòi hỏi phải
tôn trọng hiện thực, đòi hỏi tự do tưởng tượng. Vở kịch Hécnani, diễn
năm 1830, gây ra những cuộc chiến đấu và những cuộc tranh luận kịch liệt
giữa phái cũ và phái mới. Nghệ thuật lãng mạn hoàn toàn thắng lợi. Trên
những nguyên tắc hoàn toàn mới về kịch, Hugo viết một loạt những vở
kịch lãng mạn: Mariông Đơlormơ (1829), Luycơrét Borgia (1833), Mari
Tuyđo (1833) và đặc biệt Ruy Bơla (1838). Ông đưa lên sân khấu những
hoàn cảnh vĩ đại, những con người đầy nhiệt huyết, những mâu thuẫn gay
gắt nóng bỏng, những trái tim nồng cháy. Người ta chú ý nhất đến vở Ruy
Bơla, trình bày nhân vật chính là một người đầy tớ có tâm hồn cao thượng
và yêu tha thiết hoàng hậu Tây Ban Nha. Đó là cả một cuộc cách mạng về
quan niệm kịch của Hugo, trái hẳn lại với quan niệm kịch cổ điển.
Từ sau 1830, bắt đầu một
giai đoạn mới trong cuộc đời, cũng như trong sáng tác của Hugo. Phong
trào cách mạng Pháp càng ngày càng mạnh mẽ. Từ 1830 đến 1832 tại một số
thành phố lớn ở Pháp, nhất là Paris và Lyông, nhân dân lao động nổi dậy
chống chính quyền tư sản phản động, Hugo có cảm tình đặc biệt với phong
trào cách mạng. Trong bài tựa cuốn Luycơrét Borgia (1833), ông tuyên bố
nhà văn phải “sáng tác đồng thời với đấu tranh chính trị”. Từ 1830, Hugo
không ngừng sáng tác và không ngừng tích cực tham gia đâu tranh chính
trị. Phái lãng mạn thành hình từ 1810, đã có sự chia rẽ: một bên chủ
trương nghệ thuật vì nghệ thuật, đứng đầu là Têôphin Gôchiê; một bên chủ
trương nghệ thuật phục vụ dân sinh; Victor Hugo là người sáng lập ra
dòng sau này. Đến năm 1859, ông viết cho thi sĩ Bôđơle: “Không bao giờ
tôi chủ trương nghệ thuật vì nghệ thuật; bao giờ tôi cũng nói: nghệ
thuật phải phục vụ cho tiến bộ”. Hugo viết để phục vụ đấu tranh, phục vụ
quần chúng. Trong tư tưởng của ông, đã có một chuyển hướng quyết định.
Chế độ phản động của Lui XVIII, cuộc cách mạng 1830, 1832 là những
nguyên nhân sâu sắc của sự chuyển biến trong tư tưởng của nhà văn.
Năm 1831, ông viết cuốn tiểu
thuyết lịch sử vĩ đại Nhà thờ Đức bà Paris, một cuốn tiểu thuyết lãng
mạn tích cực điển hình. Ông đả kích kịch liệt bọn quý tộc, đề cao tấm
lòng cao thượng, trong sáng của người bình dân. Cũng năm 1831, ông xuất
bản tập thơ Lá Thu, trong đó ông viết: “Ta yêu tự do vì hoa trái của Tự
do”. Từ 1830 đến 1840, các tập thơ của ông đều thấm nhuần lòng xót
thương thấm thía những kẻ khốn cùng, lòng tin tưởng vào sức mạnh của
nhân dân, lòng hy vọng vào tương lai loài người. Trong tập Ngày cuối
cùng của người tội nhân (1829) và trong truyện ngắn Cơlốtđơ, thằng cùng,
Hugo phản đối thống thiết tội tử hình trong luật pháp lúc bấy giờ.
Vào khoảng 1840, Hugo bỗng
nhiên ngả về phái hữu. Ông bênh vực chế độ quân chủ chuyên chế, bên vực
tên trùm tư sản Lui Philip, chống lại tư tưởng dân chủ. Năm 1841, ông
được bầu vào Hàn lâm viện Pháp và năm 1845 được phong bá tước.
Nhưng sau 1848, trước sự
phản bội của bọn quý tộc và bọn đại tư sản, Hugo trở nên chiến sĩ số một
của tự do, dân chủ, của chế độ Cộng hòa Pháp, cho đến ngày cuối cùng.
Từ cuộc đảo chính ngày 2 tháng chạp 1851, lật đổ chế độ cộng hòa, Hugo
phải đày ra nước ngoài, thoạt tiên ở Bỉ, rồi ra đảo Giêcxây và Ghécnơxây
suốt thời gian mười tám năm trời dưới chế độ đế chế thứ II. Ông cực lực
chống lại Napoleon III. Thời kỳ này ông sáng tác những tập thơ và những
bộ tiểu thuyết có giá trị nhất. 1852, ông viết Napoleon tiểu đế và xuất
bản tập thơ Trừng phạt năm 1953; ông lên án gay gắt sự phản bội, sự áp
bức của triều đình Napoleon III. “Người ta biết Hugo rời bỏ nước Pháp và
từ những hòn đảo của Anh Cát Lợi trong biển Măngsơ ông đã nhóm ngọn lửa
đấu tranh chống Napoleon tiểu đế” (Aragông: Bạn đã đọc Victor Hugo chưa?).
Hugo thực sự đã trở thành một một chiến sĩ cách mạng, mang cả cuộc đời
mình, thiên tài của mình để phục vụ cách mạng. Những tập thơ trên mở đầu
cho giai đoạn thứ ba trong sự nghiệp sáng tác của ông.
Trong thời kỳ ở đảo Giêcxây
và Ghécnơxây, Hugo viết mấy bộ tiểu thuyết lớn: Những người khốn khổ
(viết xong năm 1861), Những người lao động ở biển (1866) và đoạn đầu tập
thơ Thiên anh hùng ca của nhân loại (1857 – 1883).
Những người khốn khổ là một
cuốn tiểu thuyết xã hội hiện đại, một thiên anh hùng ca bằng văn xuôi.
Hugo diễn tả cuộc đời trăm ngàn khổ cực và tâm hồn vô cũng cao thượng
của một người tù khổ sai là GIĂNG VANGIĂNG, của một thiếu phụ bị xã hội
tư bản tàn bạo chà đạp là Phăngtin, của một trẻ thơ anh dũng là Gavơrốt.
Trong cuốn tiểu thuyết vĩ đại này, Hugo đứng hẳn về phía quần chúng,
khi mô tả cuộc chiến đấu hùng tráng của nhân dân cần lao Paris nổi dậy
năm 1832 chống lại chính quyền phản động lúc bấy giờ.
Trong bộ tiểu thuyết Những
người lao động ở biển, Hugo mô tả cuộc đấu tranh của chàng đánh cá
Giliát với biển cả và sự hy sinh cao quý của chàng cho hạnh phúc của
người chàng yêu tha thiết, Đêruysét.
Thiên anh hùng ca của nhân
loại gồm những bài thơ hào hùng ca ngợi sự tiến bộ của loài người từ
bóng tối nguyên thủy tiến lên một tương lai rực rỡ.
Năm 1859, Napoleon III ân xá
cho Hugo, nhưng Hugo không chịu trở về nước Pháp. Ông nói: “Giữ tròn
lời thề với lương tâm, tôi chịu đến cũng số phận của Tự do. Tự do đã bị
trục xuất khỏi đất Pháp, khi nào Tự do trở về đất nước, tôi sẽ trở về
cũng với Tự do”.
Năm 1870, đế chế thứ III sụp
đổ, Hugo trở về Paris. Tuy đứng về lý tưởng xã hội, ông không tán thành
Công xã Paris, nhưng ông thông cảm sâu sắc với giai cấp công nhân nổi
dậy làm cách mạng và khâm phục họ. Sau khi phong trào bị dập tắt, ông
đứng dậy phản kháng những sự trả thù, khủng bố trắng trợn của bọn thống
trị phản động. Ông đòi ân xá cho tất cả những người tham gia Công xã và
cho một số người trốn ở nhà ông tại Bỉ. Cuộc cách mạng vĩ đại này là
nguồn cảm hứng cho một tập thơ có giá trị lớn của ông là tập Năm khủng
khiếp (1870 – 1871). Ở đây, thi hào ca ngợi con người vô sản đứng lên
làm cách mạng và kết án những kẻ nhúng tay vào biển máu để trả thù những
người yêu nước. Năm 1874, ông hoàn thành cuốn tiểu thuyết Chín mươi ba,
bắt đầu viết từ những năm còn ở ngoài đảo. Ông mô tả lại cuộc cách mạng
1789 – 1794, coi đó như một sự kiện lớn nhất trong lịch sử thế giới
hiện đại.
Những năm cuối cùng, ông
viết Nghệ thuật làm ông, đầy tình thương yêu trẻ con và hoàn thành tập
thơ Thiên anh hùng ca của nhân loại.
Victor Hugo mất ngày 22
tháng 5 năm 1885, được toàn thể nhân dân Pháp thương tiếc. Ngày đưa tang
ông được coi như ngày quốc tang. Những cựu chiến sĩ cách mạng Công xã
Paris kêu gọi mọi người tưởng nhớ đến nhà đại văn hào đã hết lòng ủng hộ
những người lao động tham gia Công xã.
Cuộc đời của Hugo nằm suốt
cả trong thời kỳ bão táp của cách mạng Pháp và của châu Âu, thế kỷ XIX.
Ông sinh trước ngày đế chế thành lập và chết sau Các Mác hai năm. “Tác
phẩm của ông ra đời trên đống gạch đổ nát của ngục Baxti và chấm dứt khi
những nghiệp đoàn thợ thuyền sắp sửa tuyên bố rằng mùa xuân sẽ thuộc về
họ ngày 1 tháng 5 tại Chicago. Victor Hugo là tâm gương phản chiếu cách
mạng Pháp”. (Aragông: sđd)
Quả vậy Hugo đã tiến từ xu
hướng quân chủ đến tư tưởng dân chủ xã hội, từ nghệ thuật lãng mạn đến
xu hướng hiện thực. Cuộc đời và tác phẩm của ông tiêu biểu cho cuộc phấn
đấu không ngừng cho cách mạnh, cho tự do dân chủ, cho hòa bình hữu nghị
các dân tộc.
Năm 1849, ở Đại hội quốc tế
lần thứ nhất, những người Bạn của Hòa bình họp tại Paris, Hugo có nói:
“Tư tưởng hòa bình là ở khắp thế giới, là tài sản của tất cả các dân
tộc, mọi người đòi hỏi hòa bình vì hòa bình là hạnh phúc tối cao của
họ”. Hugo đã hết sức bênh vực cho Giôn Brao, người lãnh tụ phong trào
đòi hỏi tự do cho người da đen ở Mỹ, bị chính phủ Mỹ kết án tử hình.
Hugo ủng hộ cuộc cách mạng ở Iếchlăng, ủng hộ nhân dân đảo Síp khởi
nghĩa chống bọn thống trị Thổ Nhĩ Kỳ, ủng hộ cuộc khởi nghĩa của nhân
dân Cuba chống bọn thực dân Tây Ban Nha.
Là lãnh tụ của phái lãng
mạn, ông luôn trung thành với những tư tưởng lãng mạn tích cực, chống
đối lại xu hướng lãng mạn tiêu cự, thoát ly. Ông chế giễu bọn nhà văn hô
hào nghệ thuật thuần túy và đòi cho được nghệ thuật phải phục vụ chân
lý, phản ánh thực tế. Hugo đề ra nhiệm vụ của nghệ thuật là phải phục vụ
lợi ích của nhân dân; sức mạnh của văn chương là ở mối liên hệ chặt chẽ
với nhân dân.
Chủ nghĩa lãng mạn của Hugo
thấm nhuần tinh thần nhân đạo chủ nghĩa. Nó rất gần chủ nghĩa hiện thực,
Aragông gọi Hugo là “nhà thơ hiện thực”. Tác phẩm của Hugo phản ánh đời
sống cùng cực của nhân dân dưới chế độ tư bản, phản ánh tâm địa xấu xa
bỉ ổi của bọn quý tộc, bọn tư sản thống trị của thời đại. Tác phẩm của
ông cũng mô tả được những con người lao động vùng dậy làm cách mạng.
Tuy vậy, cũng phải thấy ngay
rằng Victor Hugo chịu ảnh hưởng nặng của tôn giáo và mức tư tưởng cao
nhất của ông là một thứ chủ nghĩa xã hội không tưởng kiểu của Xanh
Ximông, Phuriê hồi đầu thế kỷ XIX. (Saint Simon (1760 – 1825) là một
nhà nghiên cứu khoa học, người Pháp, có lòng yêu tha thiết loài người,
căm ghét bọn quý tộc địa chủ và bọn tư sản đầu cơ. Ông chủ trương cải
tạo xã hội tư sản và xây dựng xã hội không có người bóc lột người, nhưng
Saint Simon chưa thấy rõ những mâu thuẫn của giai cấp trong xã hội tư
bản nên chủ trương của ông đi đến thất bại hoàn toàn. Charles Fourter
(1772 – 1837) là một nhà kinh tế học người Pháp, lên án kinh doanh vô tổ
chức trong kinh tế tư bản. Ông bênh vực thợ thuyền là “người làm ra tất
cả mà chịu sống đời sống khổ cực”. Ông chủ trương một nền kinh tế có kế
hoạch, nhưng thủ tiêu đấu tranh giai cấp, nên cũng chỉ đi đến thất
bại.)Thế giới quan của ông, bởi thế, bị hạn chế rất nhiều. Ông không
nhận định được qui luật phát triển của xã hội. Ông tin tưởng rằng chỉ
có tư tưởng mới có thể giải phóng được loài người. Bởi vậy những nhân
vật ông xây dựng thường là những nhân vật có tâm hồn cao thượng, đầy
lòng hy sinh nhưng ít chiến đấu tính. Tiểu thuyết của ông thường có
những đoạn lý thuyết về luân lý, đạo đức, tôn giáo. Ông rất sợ những
cuộc cách mạng đổ máu.
Cuộc đời Victor Hugo là cuộc
đời đấu tranh không ngừng cho chính nghĩa, cho tự do, hòa bình, dân
chủ. Tác phẩm của ông thấm nhuần tư tưởng nhân văn chân chính.
Ngày nay, nhân dân các nước
rất ham đọc tác phẩm của Victor Hugo. Ở Pháp, cách đây ít lâu, báo Nhân
đạo đã đăng lại bộ tiểu thuyết Những người khốn khổ có minh họa. Trong
thời gian phát xít Đức chiếm đóng nước Pháp, một đội du kích Pháp đã lấy
tên Gavơrốt làm tên đội.
Ở Việt Nam trước kia đã có
nhiều người dịch thơ của Hugo và Nguyễn Văn Vĩnh đã dịch bộ “Những người
khốn khổ” với nhan đề bản dịch “Những kẻ khốn nạn”.
Những người khốn khổ là một
bộ truyện lớn nhất mà cũng là một tác phẩm có giá trị nhất trong sự
nghiệp văn chương của Victor Hugo. Ông suy nghĩ về tác phẩm này và viết
nó trong ngót ba mươi năm và hoàn thành năm 1861.
Ngay từ năm 1829, Hugo đã có
ý định viết một cuốn tiểu thuyết về người tù khổ sai. Sau 1830, Hugo
đặc biệt chú ý đến những vấn đề xã hội, nhận xét những bất công trong xã
hội. Ông nhận thấy những kẻ tội phạm, những con người tư bản tàn ác.
Ông tin tưởng rằng những con người ấy có thể cải tạo được bằng đường lối
giáo dực nhân đạo. Ông nhận thức được rõ ràng nhiệm vụ cao quý của nhà
văn là phải góp phần cải tạo xã hội, đấu tranh cho tự do, hạnh phúc của
loài người.
Cũng vào những năm 1830,
trước phong trào đấu tranh mạnh mẽ của nhân dân lao động, một phong trào
viết tiểu thuyết xã hội dâng cao ở Pháp, Gioócgiơ Xăng cho ra đời cuốn
Lêlia, năm 1832; năm 1842, Ơgien Xuy đăng tập truyện Bí mật thành Paris.
Victor Hugo bắt tay vào công
việc sưu tầm tài liệu và bắt đầu viết bộ tiểu thuyết này, thoạt đầu gọi
là Những cảnh cùng khổ, vào năm 1840. Năm 1854, Những cảnh cùng khổ đổi
thành Những người khốn khổ. Sau một thời gian gián đoạn, Hugo hoàn
thành bộ truyện năm 1861. Đến năm 1862 thì bộ truyện xuất bản đồng thời ở
Brussel (Bỉ) và ở Paris. Trong bốn tiếng đồng hồ đầu tiên ngày phát
hành tập I, đã bán tới 3.500 cuốn.
Những người khốn khổ là bức
tranh của một xã hội. Nó đề cập đến những vấn đề lớn lao trong xã hội
Pháp đầu thế kỷ XIX, mà cũng là của tất cả các xã hội tư sản. Đó là một
bản hùng ca của thời đại. Victor Hugo sau khi hoàn thành bộ tiểu thuyết
này đã nói: “Quyển truyện này là một trái núi”. Quả thế, “một trái núi”,
không những vì số trang của nó, vì những vấn đề to lớn nó bàn tới, mà
chính là vì nó thấm nhuần những tư tưởng nhân đạo, vì nó ca ngợi đạo đức
cao cả của nhân dân lao động, ca ngợi tự do, dân chủ, chống lại cường
quyền áp bức, bóc lột. Đó là lòng thương cảm sâu xa đối với những con
người bị xã hội chà đạp, lòng tin vào tâm hồn cao thượng của họ. Giăng
VanGiăng bị xã hội tư sản bóp nghẹt, chăng lưới bao vây, lùng bắt cho
đến chết, vẫn sống một cuộc sống hy sinh cao quý vì những kẻ bị xã hội
ruồng bỏ. Phăngtin bị xã hội đạp xuống, vẫn là một tâm hồn thanh cao, là
một tấm gương sáng của tình mẹ con. Gavơrốt là một đứa trẻ bị vứt bên
lề đường Paris, vẫn là một tâm hồn thơ ngây, yêu đời, dũng cảm, nghĩa
hiệp. “Những người khốn khổ còn là một bài ca phản kháng đối với cái
trật tự của xã hội tư sản, nó đè bẹp những người nghèo khổ như là một
thứ “định mệnh nhân tạo” và biến những người vì miếng cơm manh áo làm
tên lính bảo vệ nó, thành những cái máy mù quáng, tàn nhẫn.
Những người khốn khổ là một
tác phẩm chan chứa tinh thần lãng mạn cách mạng. Hugo là một nhà văn
lãng mạn. Ông thường dùng phương pháp xây dựng những hình tượng to lớn
để mô tả những tâm hồn siêu việt, những đột biến cao cả trong lòng
người, gây những ấn tượng hùng vĩ cho người đọc. Những nhân vật chính
diện đều sáng ngời đức hào hiệp, hy sinh.
Những người khốn khổ còn ghi
lại những nét hiện thực về xã hội Pháp vào khoảng 1830. Cái xã hội tư
sản tàn bạo được phản ánh trong những nhân vật phản diện như Giave,
Tênácđiê. Tình trạng cùng khổ của người dân lao động cũng được mô tả
bằng những cảnh thương tâm của một người cố nông sau trở thành tù phạm,
một người mẹ, một đứa trẻ sống trong cảnh khủng khiếp của cuộc đời tối
tăm, ngạt thở. Dưới ngòi bút của Hugo, Paris ngày cách mạng 1832 đã sống
dậy, tưng bừng, anh dũng, một Paris nghèo khổ nhưng thiết tha yêu tự
do.
Ưu điểm lớn nhất của Hugo là
khi diễn tả xã hội tư sản, ông không chỉ diễn tả một số nhân vật độc
ác, tàn nhẫn, vô lương tâm mà ông trình bày chế độ như một thực thể nhất
trí trong việc áp bức, bóc lột, ruồng rẫy những người cùng khổ, đè lên
người họ như một thứ định mệnh khốc liệt với các thứ công cụ ghê tởm như
tòa án, tổ chức cảnh binh, quân đội, nhà tù, với báo chí, dư luận,
thành kiến, tập quán.
Trong Lời nói đầu bọ Những
người khốn khổ, Hugo đã nhấn mạnh ý nghĩa sâu xa của tác phẩm. Ông nói
rằng trong cái xã hội văn minh ngày nay mà còn những địa ngục đày đọa
con người thì “những quyển sách như loại này còn có thể có ích”. Với
quan niệm nghệ thuật phục vụ đời sống như vậy, Hugo đã sáng tạo có ý
thức một tác phẩm có ảnh hưởng lớn trong công cuộc đấu tranh chung của
loài người chống áp bức và bóc lột.
Nhưng cũng như tất cả những
người chưa nắm được chủ nghĩa xã hội khoa học, con đường thoát của xã
hội mà ông tưởng tượng ra rất là duy tâm, không tưởng. Lý tưởng của ông
là làm sao cho con người được như giám mục Mirien quên mình như kẻ nghèo
khổ, như ông Mađơlen (Giăng VanGiăng) kinh doanh công nghiệp để cho thợ
có chỗ làm ăn, tiền lời dùng một phần quan trọng vào việc cải thiện đời
sống cho thợ, tổ chức y tế, cứu tế trong xưởng, đề cao thuần phong mỹ
tục. Làm sao cho con người trở nên tốt như thế? Ông Mirien toàn thiện là
nhờ đức tin, Giăng VanGiăng trở nên tốt cũng là nhờ sự cảm hóa của
Chúa, gián tiếp qua ông Mirien. Giăng VanGiăng là một điển hình nạn nhân
của xã hội khi anh nghèo đói, khi anh bị tù tội, cũng như khi anh bị
săn đuổi, tấm lòng nhân ái, hào hiệp vô biên của Giăng VanGiăng là một
biểu tượng đẹp đẽ của tư tưởng nhân đạo của con người. Nhưng con đường
cải tạo mà tác giả nghĩ ra cho anh thì lại quá cá biệt, gần như vô lý.
Làm sao giải thích được chỉ một cử chỉ nhân đạo của giám mục Mirien đã
dẫn dắt con người tối tăm ấy ra ngay chỗ ánh sáng rực rỡ, trong chốc lát
biến một anh trộm cướp quen tay nên một người lương thiện, thay đổi một
con người vì mười chín năm lao lý mà hóa ra thù hằn xã hội thành ra một
con người yêu đời, bác ái, làm sao giải thích được sự biến chuyển đột
ngột và triệt để ấy nếu không viện lẽ thần bí của Chúa?
Đối với Hugo, Chúa ở khắp
nơi. Tuy có thấy một đôi điều ngớ ngẩn, giả dối, ngu dốt trong tu viện
và óc danh lợi, tính xa hoa của đa số bọn giám mục, giáo chủ, Hugo không
một phút nào nghi ngờ tôn giáo và đặt câu hỏi về Chúa. Trong Những
người khốn khổ, không có dấu hiệu nào chứng tỏ rằng ông bắt đầu đoán
thấy tôn giáo đã thành một công cụ của thống trị, trong khi ấy ông thấy
về cảnh binh, tòa án, quân đội tư sản khá rõ. Trái lại ông cho “đức tin
là lành” và Chúa là sự giải đáp cho tất cả. Trong truyện, người
Giacôbanh già đã đả phá cường quyền, lên án chuyên chế, khi nói đến Chúa
cũng nhất trí với viên giám mục và chịu phép ban phúc khi từ trần, Hugo
cũng không nhận định được rõ bản chất tư sản phản động của đế chế
Napoleon đệ nhất và chế độ Lui Philip, nên trong tác phẩm nhiều lúc ông
ca ngợi những người đại diện của hai chế độ ấy. Thuật lời lẽ và ý nghĩ
của nhân vật, tác giả lồng vào nhiều ý kiến về nhân sinh quan và vũ trụ
quan của mình, trong ấy có nhiều điểm độc đáo, tiến bộ, nhưng cũng có
một số điểm người đọc ngày nay cần lấy lập trường khoa học mà xét lại.
Cách mạng ở chỗ chống áp bức
bóc lột, đòi tự do, đòi công lý, Victor Hugo vẫn là cải lương ở giải
pháp. Với ông, làm cách mạng là để thay người xấu bằng người tốt, ban bố
các quyền tự do, cải cách xã hội, mở trường học, dựng một chính quyền
lấy tôn giáo chân chính làm hướng đạo, lấy yêu nước, dân chủ và nhân đạo
làm châm ngôn. Vấn đề xóa bỏ trật tự cũ, thủ tiêu giai cấp chưa được
bàn tới. Ông tin tưởng nồng nhiệt vào luật tiến hóa xã hội, nhưng theo
ông, yếu tố chủ yếu của tiến hóa là sự cải tạo tư tưởng của con người.
Ngày nay ai cũng biết là lý tưởng xã hội theo như ông muốn không thể
thực hiện được bằng cuộc cách mạng như ông quan niệm. Chỉ có giai cấp
công nhân dẫn đầu nhân dân lao động đứng lên lật đổ tư bản đế quốc, kiến
thiết xã hội xã hội chủ nghĩa, mới có thể đem lại công ăn việc làm, tự
do, kiến thức đầy đủ cho tất cả mọi người; và cái mộng cải tạo tư tưởng
con người của ông cũng chỉ thực hiện được khi chính quyền đã ở trong tay
gia cấp vô sản.
Mặc dù có mấy nhược điểm ấy,
Những người khốn khổ vẫn là một bộ tiểu thuyết lớn của thế giới, thầm
nhuần một tinh thần nhân đạo cao cả, tiến bộ rõ rệt và có giá trị lâu
dài.



Năm 1815, ông Sáclơ Frăngxoa
Biêngvơnuy Mirien làm giám mục ở Đinhơ. Đó là một ông lão chừng bảy
mươi lăm tuổi, được cử về đây từ năm 1806. Điều sau đây chẳng dính dáng
tí gì đến nội dung câu chuyện chúng tôi kể, nhưng nêu ra đây những tiếng
đồn, những lời bàn tán về ông lúc ông đến địa phận, có lẽ cũng không
đến nỗi vô ích, dù chỉ là để cho mọi việc được chính xác. Đúng hay sai,
miệng thế thường chiếm trong cuộc đời, nhất là trong vận mệnh người
khác, cũng nhiều chỗ bằng công việc họ làm. Ông Mirien là con một vị bồi
thẩm ở tòa thượng thẩm Etxơ, dòng quý tộc văn thần. Người ta kể rằng,
ông thân sinh định dành cho ông thừa kế chức vụ của mình, nên đã kiếm vợ
cho ông rất sớm, từ lúc ông còn mười tám đôi mươi gì đấy, theo một thói
tục khá phổ biến trong các gia đình tư pháp. Sáclơ Mirien đã có vợ rồi
đấy, nhưng theo dư luận, vẫn làm cho người ta nói về mình khá nhiều. Ông
ta tầm vóc hơi thấp bé, nhưng dáng người cân đối lại phong nhã, duyên
dáng, hóm hỉnh; cả quãng đời thanh niên chỉ dành cho việc giao du và trò
ong bướm. Cách mạng xảy đến, sự biến dồn dập, các gia đình tư pháp bị
tổn vong, xua đuổi, truy lùng, tản mát mọi nơi. Ngay từ những ngày đầu
Cách mạng, Sáclơ Mirien đã di cư sang Ý. Vợ ông ta chết bên ấy vì một
bệnh phổi mắc sẵn từ rất lâu. Hai vợ chồng không có con. Sau đó cái gì
xảy ra trong thân thế Mirien? Sự sụp đổ của xã hội cũ, sự sa sút của
chính gia đình mình, những cảnh tượng bi thảm năm 93, có lẽ còn ghê sợ
hơn đối với những kẻ di cư, vì đã hoảng hốt mà ở xa thì nhìn cái gì cũng
thành phóng đại, tất cả những cái đó phải chăng đã gieo vào trí ông ta
những ý nghĩ từ bỏ công danh, mến đời ẩn dật? (1793: Năm cách mạng Pháp trấn áp kẻ thù dữ dội nhất và xử tử cả vua Lui XVI. Cũng có những vụ trừng trị sai lầm nhất định.) Có
phải, giữa những cuộc vui chơi và những tình cảm choán hết cuộc đời,
bỗng dưng ông bị giáng một đòn thần bí, kinh khủng, ngón đòn có khi chỉ
vì đánh trúng tim nên quật đổ con người mà lâu nay các tai họa công cộng
đánh vào cuộc sống và tài sản không sao lay chuyển nổi? Không một ai có
thể trả lời được. Chỉ biết một điều là khi từ Ý trở về, ông ta đã là
một cố đạo.
Năm 1804, ông Mirien làm cha xứ ở Brinhôn. Ông đã già và sống cuộc đời ẩn dật.
Vào khỏang lễ đăng quang,
ông phải lên Paris vì có chút việc của nhà xứ, việc gì thì không ai nhớ
nữa. Trong số những nhà quyền thế mà ông đến nhờ vả cho con chiên của
ông, có đức giáo chủ Phếch. Một hôm hoàng đế đến thăm cậu, ông linh mục
đức độ ấy đang đợi ở phòng khách nên gặp ngài lúc ngài đi qua. Ngài thấy
ông nhìn mình có vẻ tò mò, liền quay lại đột ngột hỏi:
- Lão nhân là ai mà nhìn ta kỹ thế?
Ông Mirien đáp:
- Tâu bệ hạ, bệ hạ nhìn một lão nhân, còn hạ thần thì nhìn một vĩ nhân, bên nào cũng được lợi cả.
Ngay tối hôm ấy hoàng đế hỏi
giáo chủ tên vị cha xứ và sau đó ít lâu, ông Mirien rất ngạc nhiên được
tin mình thăng chức giám mục thành Đinhơ.
Chẳng ai biết thực hư trong
những câu chuyện người ta kháo nhau về đoạn đầu của cuộc đời ông. Có mấy
nhà quen thuộc gia đình ông hồi trước Cách mạng đâu! Thành ra ông cũng
phải chịu cái số phận chung của những người xa lạ mới đến ở một thành
phố nhỏ có lắm kẻ rỗi mồm mà ít người chịu khó suy nghĩ. Ông đành chịu
vậy mặc dù ông làm giám mục và chính vì ông làm giám mục. Thật ra, những
chuyện xì xào về ông chỉ là những chuyện xì xào, những tiếng đồn đại,
những lời nói vào nói ra thôi, nghĩa là toàn những chuyện ba láp cả, như cách nói mạnh mẽ của miền Nam. (Nguyên
văn: Palares: khẩu ngữ Pháp cổ, nghĩa từ nguyên là tặng vật linh tinh
trao cho một vua hoặc tù trưởng Châu Phi, nghĩa rộng là chuyện dông dài
vô bổ. Hình như danh từ này đã nhập tích vào miền Nam Việt Nam và trở
thành: ba láp).
Dù sao, chín năm trời ông
làm giám mục ở Đinhơ, những chuyện thóc mách người tỉnh nhỏ ưa đem ra
bàn tán buổi đầu ấy dần dần rồi cũng bẵng đi hết. Chẳng một ai dám nói,
mà cũng chẳng một ai dám nhớ đến nữa.
Đến nhận chức ông có đem
theo một người em gái, cô Baptistin. Cô kém ông anh mười tuổi, ở vậy
không lấy chồng. Trong nhà độc một người ở, trạc tuổi cô em, gọi là bà
Magơloa. Trước kia bà là vú già của Cha xứ, nhưng nay bà lại kiêm hai
chức, vừa là hầu phòng của cô em, vừa là quản gia của đức giám mục.
Cô Baptistin người cao lại
lép, nước da xanh tái, nét mặt hiền hậu. Cô thực là một người đáng
trọng, vì hình như đàn bà có làm mẹ mới gọi là đáng kính được. Cô không
phải là người có nhan sắc, nhưng một đời tận tụy làm việc thiện đã làm
cho cô có một vẻ gì trong trắng và lúc về già được thêm cái vẻ nhân hậu.
Dáng người mảnh dẻ của thời con gái nay đã nhuốm vẻ thanh cao trong
sáng của bậc thiên thần. Cô không phải chỉ là một trinh nữ, cơ hồ cô là
một linh hồn. Người cô như một cái bóng. Chỉ một chút thể xác để biết là
phụ nữa thôi; một chút thể chất rạng chói hào quang. Hai con mắt to lúc
nào cũng nhìn xuống; một cái cớ cho linh hồn nán lại chốn trần tục.
Bà Magơloa là một bà già
thấp bé, da trắng, béo tròn, lúc nào cũng tất tả, cũng thở hổn hển, một
phần vì hoạt động, một phần vì chứng hen.
Khi ông Mirien đến nhậm
chức, người ta đã đón rước ông về dinh giám mục với mọi nghi lễ long
trọng đúng quy chế nhà vua ban hành. Quy chế này xếp ông liền ngay sau
chức thiếu tướng. Ông thị trưởng và ông chánh án đến thăm ông đầu tiên;
phần ông, trước hết ông cũng đến thăm ông thiếu tướng và ông tỉnh
trưởng.
Xếp đặt xong xuôi, ai nấy chờ xem ông giám mục tỉnh nhà bắt tay vào việc.






(Biêngvơnuy là tên đệm của ông Mirien nhưng cũng có nghĩa là “người được mong đợi”)
Dinh giám mục thành Đinhơ ở
sát ngay nhà thương. Đó là một tòa biệt thự to lớn và lịch sự, xây toàn
bằng đá từ đầu thế kỷ trước. Người xây dựng nó là đức cha Hăngri Puygiê,
tiến sĩ thần học trường đại học Paris, viện trưởng tu viện Ximo, từ năm
1712 làm giám mục thành Đinhơ. Tòa biệt thự này quả là một lâu đài lãnh
chúa. Chỗ nào cũng uy nghi, nhà riêng của giám mục, phòng khách, phòng
ngủ, sân chơi rộng rãi với những lối dạo có vòm cuốn, theo kiểu
Phơlorăngxơ thời xưa, vườn thênh thang đầy những cổ thụ. Phòng ăn cao
rộng, đẹp đẽ, ở ngay tầng dưới, trông ra vườn. Ở đấy ngày 21 tháng 7 năm
1714, đức cha Hăngri Puygiê đã thết tiệc trọng thể các đức cha Sáclơ
Bruyla đơ Giangli, tổng giám mục – hoàng thân ở Ămbroong, Ăngtoan đơ
Mêgrinhi, tu sĩ dòng thánh Frăngxoa, giám mục ở Grát, Philip đơ Văng
đôm, Pháp quốc lễ thần, viện trưởng tu viện Thánh Ônôrê đơ Lôranh,
Frăngxoa đơ Béctông đơ Griông, giám mục – nam tước ở Văngxơ, Xêda đơ
Xabrăng đơ Forcankiê, giám mục – thống đốc ở Glăngđơve và Giang Xôanen,
linh mục giảng viện, giảng sư bình thời của nhà vua, giám mục – thống
đốc ở Xơnê. Gian phòng bày chân dung bảy nhân vật cao quí‎ ấy, còn cái
ngày đáng ghi nhớ, ngày 29 tháng 7 năm 1714, thì được khắc bằng chữ vàng
trên một cái bàn cẩm thạch trắng.

Nhà thương là một ngôi nhà thấp, chật hẹp có độc một tầng gác với một mảnh vườn nhỏ.
Vừa đến Đinhơ được ba hôm, đức giám mục sang thăm nhà thương. Thăm xong, ông cho mời viên giám đốc đến nhà riêng.

- Ông giám đốc bệnh viện, lúc này ông có bao nhiêu bệnh nhân?

- Bẩm có hai mươi sáu người.

- Đúng, tôi cũng đã đếm.

- Giường họ nằm kê sát nhau quá, - viên giám đốc nói tiếp.

- Tôi cũng đã nhận thấy vậy.

- Phòng dưỡng bệnh chỉ là những buồng con, không khí tù hãm.

- Tôi cũng thấy hình như thế.

- Lại còn cái vườn nhỏ quá, không đủ chỗ cho những người mới hồi phục ra chơi khi trời nắng ấm.

- Tôi cũng nghĩ vậy.

- Vào hồi có dịch, như năm
nay vừa có dịch thương hàn, năm kia có dịch sốt phát ban, người đến chữa
có lúc hàng trăm, chúng tôi chẳng còn biết xoay xở ra sao.

- Tôi cũng đã lo có điều như vậy.

- Bẩm Đức Cha, cũng đành thôi, chứ biết làm thế nào - viên giám đốc nói.
Hai người nói chuyện ở ngay chỗ phòng ăn rộng lớn dưới nhà. Ông giám mục trầm ngâm một lúc rồi quay phắt lại hỏi viên giám đốc.

- Này, ông thử tính xem riêng phòng này kê được bao nhiêu giường.

Viên giám đốc sửng sốt kêu lên:

- Phòng ăn của Đức Cha!

Ông giám mục nhìn quanh nhà, như ước lượng, rồi lẩm bẩm:

- Dễ kê được đến vài chục
giường! – Rồi ông ta nói to: Này, ông giám đốc, tôi nói điều này: theo
tôi thì có lẽ có sự nhầm lẫn gì đây. Các ông đến hăm sáu người, mà xếp
vào năm sáu căn buồng con. Còn chúng tôi ở đây có ba người mà chiếm cả
một ngôi nhà có thể chứa sáu chục. Đúng là người ta nhầm. Các ông đã
chiếm nhà tôi còn tôi thì lại ở nhà các ông. Xin ông trả lại nhà cho
tôi. Nhà của các ông là ở bên này đây.

Ngay hôm sau, hai mươi sáu bệnh nhân nghèo được sang ở dinh giám mục và ông giám mục dọn đến ở bên nhà thương.

Ông Mirien chẳng có của cải
gì. Cha mẹ ông đã bị phá sản trong thời kỳ cách mạng. Bà em có món thực
lợi chung thân mỗi năm hưởng năm trăm phơrăng tiền lời đủ cho bà chi
dùng riêng về phần mình. Lương đồng niên giám mục được mười lăm nghìn
phơrăng. Ngay hôm dọn sang ở bên nhà thương, ông quy định một cách cố
định việc chi dùng số tiền ấy.

Chúng tôi chép lại dưới đây sổ chi tiêu đó, do chính tay ông viết lấy:

Bản ghi những khoản chi tiêu trong nhà:

- Cấp cho chủng viện 1.500 phơrăng
- Hội giảng đạo 100
- Cấp cho nhà tu dòng Laza ở Môngđiđiê 100
- Trường tu sĩ hội truyền giáo nước ngoài ở Paris 200
- Hội đức Thánh Thần 150
- Cơ sở giáo hội ở Đất thánh 100
- Nhà dục anh 300
- Cấp riêng cho nhà dục anh ở Aclơ 50
- Công cuộc cải thiện nhà lao 400
- Công cuộc ủy lạo và phóng thích tù nhân 500
- Để phóng thích những gia trưởng bị tù vì nợ 1.000
- Phụ cấp các thầy giáo ít lương trong địa phận 2.000
- Cấp cho kho lúa nghĩa thương vùng Thượng Anpơ 100
- Cấp cho các trường con gái nghèo của Hội từ thiện ở Đinhơ, Manôxcơ và Xixtơrông 1.500
- Cấp cho kẻ khó 6.000
- Khoản chi tiêu cho riêng mình 1.000

TỔNG CỘNG 15.000 phơrăng

Suốt thời gian ở Đinhơ ông
không hề thay đổi một khỏan nào trong bản dự toán đó. Thế mà ông bảo là
đã dự toán các khoản chi tiêu trong nhà rồi đấy.

Cách sử dụng đồng tiền như
vậy được cô em tuyệt đối tuân theo. Đối với người đàn bà đức hạnh, ông
giám mục vừa là bậc anh, vừa là Đức Cha. Trong gia đình ông là người
bạn, theo phép nhà thờ ông là bậc bề trên. Ông nói thì cô cúi đầu nghe.
Ông làm thì cô em hưởng ứng. Chỉ có người đầy tớ già, bà Magơloa, là có
kêu ca chút ít. Vì, như ta đã thấy, ông giám mục chỉ giữ lại cho mình có
một nghìn phơrăng, cộng với số tiền dưỡng lão của bà cô Baptistin, vị
chi là một nghìn rười phơrăng một năm, mà cả ba người ăn tiêu đều phải
trông vào đấy cả.
Thế mà lần nào có một cha xứ
ở dưới làng lên, ông giám mục cũng cứ giữ lại thết cơm. Được như thế là
nhờ ở tính tiết kiệm nghiêm khắc của bà Magơloa và cách quản lý khéo
léo của cô Baptistin.

Một hôm, bấy giờ ông đã làm giám mục ở Đinhơ được ba tháng, ông bảo:

- Như thế này thì ta cũng túng lắm nhỉ!

Bà Magơloa kêu lên:

- Làm gì mà không túng! Đức
Cha quên cả không xin lĩnh món tiền nhà nước cấp cho tòa giám mục làm
tiền xe trong thành phố và tiền lộ phí kinh lý trong hạt. Đó là lệ của
các giám mục ngày trước.

- Thế à! Bà nói phải đấy.

Và ông làm giấy đòi khoản tiền đó.

Ít lâu sau, hội đồng hàng
tỉnh lưu ý đến đơn của tòa giám mục, bỏ phiếu chuẩn cấp cho ông món tiền
hàng năm ba ngàn phơrăng theo khoản: Chi cho đức giám mục về tiền xe
ngựa và trạm phí, lộ phí kinh lý trong hạt.

Việc này làm cho bọn tư sản
trong tỉnh kêu ầm cả lên. Các vị nguyên lão nghị viện trước kia có chân ở
Viện Ngũ bách và tán thành cuộc đảo chính ngày 18 tháng Sa mù, lại được
hưởng một thái ấp lớn ở vùng Đinhơ, viết cho thượng thư bộ lễ, ông Bigô
đơ Prêamơnơ, một bức thư mật giọng bực tức. (Viện ngũ bách: viện dân
biểu gồm 500 người thời Cách mạng tư sản dân quyền Pháp, bị Napoleon
giải tán năm 1799; Cuộc đảo chính 18 Brumaire của Napoleon 1799 thiết
lập thể chế Tổng đài – Consulat mà y là Tổng đài đệ nhất, chuẩn bị cho
nền Đế chế I)

Xin trích nguyên văn một đoạn:

“...Tiền xe? Làm gì phải cần
đến tiền xe ở một tỉnh chưa đến bốn nghìn dân? Lại tiền trạm phí và lộ
phí kinh lý nữa? Đi kinh lý làm gì đã chứ? Mà đi xe trạm thế nào được
trong xứ núi non này? Đường xá làm gì có. Chỉ có đi ngựa thôi. Đến như
cái cầu trên sông Đuyrăng ở Satô Acnu cũng còn khó khăn mới cho nổi
chiếc xe bò đi qua. Cái bọn cha cố đều như thế cả. Tham lam và keo bẩn.
Lão này lúc mới đến cũng làm ra vẻ chân tu lắm, nay thì cũng y như bọn
khác. Cũng đòi xe với kiệu! Cũng đòi xa hoa như các giám mục thời trước.
Gớm cho bọn tu hú này! Thưa bá tước, bao giờ hoàng đế trừ xong cho dân
ta cái nạn bọn áo dài đen này thì mọi sự mới được ổn thỏa. Đả đảo giáo
hoàng! (Khi ấy triều đình đang có xích mích với tòa thánh La-mã). Về
phần tôi, tôi chỉ biết có hoàng đế...”

Việc ấy trái lại, làm bà
Magơloa mừng rơn. Bà ta thì thào với cô Baptistin: “Có thế chứ! Đức cha
chỉ quen nghĩ đến người khác, nhưng rồi cũng phải nhớ đến mình chứ. Các
khoản làm phúc đã có đủ cả rồi. Ba nghìn phơrăng này là ba nghìn của
chúng ta đây”.

Ngay tối hôm ấy, ông giám mục đưa cho bà em tờ kê sau đây:

Chi tiêu về xe ngựa và lộ phí kinh lý trong hạt::

- Cấp cho nhà thương để nấu xúp thịt cho bệnh nhân 1.500 phơrăng
- Cấp cho hội dục anh ở Etxơ 250
- Hội dục anh Đraguynhăng 250
- Nhà nuôi trẻ bỏ rơi 500
- Nhà nuôi trẻ mồ côi 500

TỔNG CỘNG 3.000 phơrăng

Đó là ngân sách của ông Mirien.
Còn những khỏan thu bất
thường của tòa giám mục như hủy đăng ký kết hôn, miễn trừ, rửa tội tạm,
giảng kinh, công nhận nhà thờ, nhà nguyện, cưới xin... thì cần làm phúc
cho kẻ nghèo bao nhiêu ông ráo riết thu của người giàu bấy nhiêu.

Sau một thời gian ngắn, tiền
quyên cúng đem đến rất nhiều. Người có, kẻ túng đều đến gõ cửa nhà ông:
người này đến xin tiền mà kẻ kia vừa đem lễ. Thành ra chưa đầy một năm,
ông giám mục hóa ra người thủ quỹ chung của các nhà hảo tâm và phát
ngân viên của những người cùng khốn. Tính những món tiền qua tay ông
thật là nhiều. Vậy mà cách sống của ông vẫn không hề thay đổi, không hề
có thêm một khoản gì ngoài những tối cần thiết.
Hơn thế nữa, cũng vì trong
xã hội, ở dưới có nhiều cảnh khốn cùng mà ở trên thì ít có lòng bác ái,
nên có thể nói thường tiền cúng chưa kịp vào đã phải phát ra; như gió
vào nhà trống, tiền ông có thu vào mà chẳng bao giờ còn sót một đồng
dính tay. Thành thử ông phải dốc túi ra.

Theo tục lệ, trên giấy mà,
thư từ, các vị giám mục thường nêu tên thánh của mình. Nhân đó, những
đám dân nghèo trong xứ, vì lòng kính mộ tự nhiên, đã chọn trong các tên
và họ của ông, một tên theo họ là có ý nghĩa và chỉ gọi ông là Đức Cha
Biêngvơnuy. Chúng tôi bắt chước họ gọi ông như thế khi cần. Thực ra cách
xưng hô ấy làm ông vừa ý. – Tôi thích cái tên ấy, ông nói. Chữ
Biêngvơnuy làm cho chữ Đức Cha bớt cách biệt.

Chúng tôi không dám cho bức chân dung mô tả đây là thực, chúng tôi chỉ xin nói là nó giống.







Ông giám mục không phải vì
đã đem tiền xe cộ ra làm phúc cả mà ít đi kinh lý. Cái xứ Đinhơ này quả
là một địa phận vất vả. Đồng bằng thì ít, núi non thì nhiều, đường sắt
hầu như không có, trên kia đã thấy rồi; lại đến ba mươi hai xứ, bốn mươi
mốt họ và hai trăm tám mươi lăm chi. Đi thăm hết thẩy bấy nhiêu là cả
một vấn đề. Ông giám mục vượt qua được tất cả. Gần thì ông đi bộ, đường
đồng bằng thì ông đi xe bò, leo núi thì ông ngồi ghế cho la thồ. Hai bà
già theo ông cho có bạn. Chuyến đi nào đối với các bà quá khó nhọc thì
ông đi một mình.

Một hôm, ông đi lừa đến
Xơnê, một thành phố xưa kia có tòa giám mục. Dạo ấy, túi tiền hầu như
rỗng không, ông không thể đi lại cách nào khác. Viên thị trưởng ra đón
ông ở cửa tòa giám mục và nhìn ông từ trên mình lừa bước xuống, ra vẻ
khó chịu. Có mấy tên nhà giàu cười khúc khich chung quanh. – “Thưa ông
thị trưởng và cả các ngài tư sản nữa, tôi hiểu vì sao các ông bực bội
rồi. Các ông cho là một thầy tu quèn phải hợm mình lắm mới cưỡi lừa như
đức Chúa Giêsu trước kia! Thưa thật với các ông, tôi không hề có ý kiêu
căng mà chỉ vì cần thiết quá”.

Trong các chuyến kinh lý,
ông tỏ ra rộng lượng và hiền hòa, chuyện trò nhiều hơn là thuyết pháp.
Ông không bao giờ đặt một đức tốt nào vào một chỗ mà không ai với tới
được. Ông cũng chẳng bao giờ phải tìm ra những lý lẽ và những hình mẫu
cho lời nói của mình. Nói chuyện với dân xứ này, ông nêu gương dân xứ
bên cạnh. Ở những tổng mà người ta hẹp lòng đối với kẻ túng bấn, ông
nói: - “Hãy xem người Briăngxông. Họ cho người nghèo, đàn bào góa, trẻ
mồ côi quyền được cắt cỏ ở các đồng cỏ của họ trước mọi người khác ba
ngày. Nhà cửa có bị đổ nát thì họ cất giùm lại cho, không lấy tiền. Vì
thế, xứ ấy là một xứ được Chúa ban ân. Suốt một thế kỷ, một trăm năm
nay, không hề có lấy một kẻ giết người”.

Ở những làng chỉ biết có
đồng tiền và hạt thóc, ông nói: - “Hãy xem người Ămbroong. Vào ngày mùa,
người nào có con trai tại ngũ, con gái bận công việc nhà nước ở trên
tỉnh, mà lại đau ốm hoặc gặp khó khăn, thì cha xứ đem ra nói với con
chiên vào lúc giảng kinh. Thế là, chủ nhật, xem lễ xong, hết thảy dân
làng, đàn ông, đàn bà, trẻ con kéo đến ruộng con người đáng thương nọ,
gặt hái hộ và mang cả thóc lẫn rơm rạ về tận nhà”. – Gặp những gia đình
chia rẽ vì chuyện tiền bạc và gia tài, ông bảo: - “Hãy trông dân vùng
núi Đơvơnuy, một vùng hoang dại đến nỗi năm mươi năm không nghe họa mi
hót một lần. Thế mà, bố chết, con trai liền đi tứ phương tìm kế sinh
nhai, còn của cải thì nhường lại cho con gái để con gái dễ kiếm chồng”. -
Ở các tổng ưa kiện tụng, có nhiều tá điền suy sụp vì chạy theo các thứ
đơn từ, ông nói: - “Hãy xem nông dân thung lũng Quâyra, họ rất thuần
hậu. Họ có ba nghìn người ở đó. Trời! Cứ như một nước cộng hòa nho nhỏ.
Họ chằng hề biết đến thẩm phán, mõ tòa là gì. Mọi việc, xã trưởng làm
tất. Ông phân bổ thuế khóa từng nhà theo lương tâm mình, giải quyết
không các vụ tranh chấp, chia hộ gia tài không lấy công, xử án không lấy
án phí và mọi người nghe theo vì ông ta là một người công minh sống
giữa những con người chất phác”. Đến những làng không thấy có thầy học,
ông cũng kể đến dân vùng Quâyra: - “Bà con có biết họ làm như thế nào
không? Thường một xóm mươi lăm nóc nhà thì không nuôi nổi một thầy học,
cho nên họ có những thầy giáo do cả xứ đài thọ, các thầy giáo đó đi hết
xóm này đến xóm nọ, một tuần nơi này, mươi ngày nơi kia, đến đâu dạy đó.
Các ông giáo hay đến các phiên chợ, tôi gặp họ ở đấy. Thấy họ dắt bút
lông ngỗng trên băng mũ thì nhận ra ngay. Ai chỉ dạy đọc thì một lông,
ai dạy đọc dạy tính thì hai lông, ai dạy đọc dạy tính dạy cả Latinh nữa
thì ba lông. Những vị đó là những nhà đại thông thái. Còn dốt nát thì
xấu hổ biết bao nhiêu! Bà con ta nên làm như người Quâyra”.

Ông nói chuyện như vậy,
nghiêm túc và chân tình, thiếu ví dụ sống thì dùng ngụ ngôn, đi thẳng
vào đích, ít lời mà nhiều hình ảnh: đó là lối hùng biện của Chúa Giêsu,
đầy tin tưởng và sức thuyết phục.

Ông
nói chuyện thân mật và vui vẻ. Sống với hai bà già suốt đời ở cạnh ông,
ông khéo chọn lối ăn nói cho vừa tầm họ. Khi ông cười, cái cười của ông
hồn nhiên như của một cậu học sinh.
Bà Magơloa thích gọi ông là Ông lớn. Một
hôm ông đang ngồi trên ghế, đứng dậy ra chỗ ngăn tủ tìm một quyển sách.
Sách để ở tận ngăn trên. Ông vốn thấp bé nên không với tới. Ông gọi bà
Magơloa bảo: Bà mang cho tôi cái ghế. Tôi tuy “lớn” nhưng vẫn không lớn tới tấm ván kia.
Ông
có một bà họ xa, bà bá tước Lô. Bà này không bao giờ bỏ lỡ dịp đem khoe
khoang trước mặt ông những cái mà bà gọi là những “ngưỡng vọng” của ba
cậu công tử con bà ta. Bà ta có những ông chú bà bác đã già lắm, lại vô
tự, gia tài, tước lộc, về sau thể tất về tay ba người con bà. Cậu út rồi
sẽ được hưởng đến mười vạn quan lợi tức của một bà cô; cậu thứ hai rồi
sẽ được ấm phong tước công của ông bác; cậu cả rồi sẽ được kế chân quốc
lão của ông nội. Ông giám mục thường vẫn ngồi lặng yên nghe câu chuyện
bà ta, coi đó là một cái tật vô hại của các bà hay khoe con. Duy có một
lần, trong khi bà ta đang kể đi kể lại tỉ mỉ những chuyện kế tự và những
“ngưỡng vọng” đó, thì ông giám mục trông có vẻ thẫn thờ hơn mọi bận. Bà
ta hơi bực mình, ngừng lại hỏi:
- Kìa ông anh. Ông đang nghĩ đi đâu thế?
-
Tôi đang nghĩ đến một câu sách cũng hơi kỳ, hình như trong sách của
thánh Ôguytstanh, như thế này: “Hãy đặt ngưỡng vọng của ta vào người nào
mà ta không thừa kế gì cả”.
Một
lần khác, ông nhận được tờ cáo phó của một nhà quí tộc trong xứ, trong
đó kê đặc cả một trang giấy những chức tước của người đã khuất, lại còn
la liệt những phẩm hàm chức tước của bọn con cháu họ hàng nữa. Ông bảo:
Cái chết thế mà khỏe lạ! Mang nhẹ nhàng cả một mớ nặng chức tước! Kể
người đời cũng tài thật, lợi dụng đến cả cái thây ma để khoe khoang hợm
hĩnh!
Đôi
khi ông có những lời giễu cợt nhẹ nhàng mà có ý nghĩa sâu sắc. Mùa chay
năm nọ có ông phó xứ trẻ tuổi lên tỉnh giảng thuyết ở nhà thờ lớn về
lòng từ thiện. Ông ấy giảng giải khá hùng hồn. Nội dung bài giảng là
lòng từ thiện. Ông tả cảnh địa ngục thật ghê rợn và tô điểm thiên đường
thành cảnh êm đẹp ai cũng thèm ước và ông khuyên người giàu nên bố thí
cho kẻ nghèo để được lên thiên đường, khỏi phải xuống địa ngục.
Trong
bọn người nghe có một nhà phú thương tên là Giêbôrăng, đã nghỉ kinh
doanh, song vẫn còn cho vay lãi nặng, trước đây chỉ chuyên dệt các loại
len, dạ mà kiếm được dăm chục vạn. Cả đời hắn chẳng bố thí cho ai bao
giờ. Từ hôm nghe giảng, chủ nhật nào cũng thấy hắn ném một xu cho mấy bà
lão ăn mày ở cửa nhà thờ. Một xu mà đến sáu người phải chia nhau! Một
hôm thấy lão ta đang làm phúc kiểu đó, ông mỉm cười bảo cô em:
- Kìa cô xem, ông Giêbôrăng đang mua một xu thiên đường đấy!
Trong
công việc từ thiện không bao giờ ông nản chí. Người ta có khăng khăng
từ chối, ông cũng tìm được lời hay, bắt người ta phải suy nghĩ. Lần nọ
ông khuyến quyên trong một phòng khách ở tỉnh. Một tay quý tộc đã già,
vừa giàu lại vừa kiệt, hầu tước Săngtecxiê, hôm ấy có mặt ở đấy. Hắn ta
vào loại nhân vật kỳ lạ mà một thời người ta đã thấy xuất hiện, vừa có
đầu óc bảo hoàng hơn vua, vừa có tư tưởng phóng khoáng hơn cả Vônte. (Voltaire: một nhà văn và nhà triết học nổi tiếng thế kỷ XVIII ở nước Pháp, có tư tưởng tự do).
Khi
đến gần hầu tước, ông giám mục kéo tay hắn: “Hầu tước ạ, ngài phải cho
tôi cái gì mới được”. Hắn quay lại, trả lời nhạt nhẽo: “Thưa Đức Cha, tôi đã có kẻ nghèo của tôi”. Ông giám mục nói: “Thì hãy cho tôi những kẻ nghèo đó!”
Một hôm ở giáo đường, ông giảng đạo như sau:
“Các
giáo hữu, các bạn thân mến! Hiện nay ở nước Pháp có một triệu ba mươi
hai vạn cái nhà nông dân chỉ có ba cửa, một triệu tám trăm mươi bảy ngàn
nhà có hai cửa, một cửa ra vào, một cửa sổ và còn ba mươi tư vạn sáu
ngàn túp lều chỉ có một cửa là chỗ ra vào thôi. Cái đó là do một thứ mà
người ta gọi là thuế cửa. Bắt những gia đình nghèo từ già đến trẻ phải
chui rúc trong những ngôi nhà ấy thì tránh sao khỏi làm mồi cho sốt rét
và bệnh tật! Than ôi! Thượng đế đã cho người ta không khí để thở thì
luật pháp lại bắt họ phải mua! Tôi không kết án luật pháp, tôi chỉ tạ ơn
Chúa.
Trong
hạt Ide, hạt Varơ, trong hai xứ thượng, hạ Anpơ, nông dân không có đến
cả cái xe cút kít, họ phải cõng phân ra ruộng. Họ không có nến, họ phải
thắp bằng những que nhựa và những khúc dây thừng nhúng vào đầu nhựa.
Khắp miền núi xứ Đôphinê đều thế cả. Họ phải làm bánh ăn dự trữ sáu
tháng. Họ đốt lò bánh bằng phân bò phơi khô. Mùa đông, họ dùng rìu bổ
bánh, ngâm vào nước một ngày một đêm mới ăn được. Hỡi các giáo hữu! Hãy
mở lòng nhân! Hãy xem chung quanh các bạn người ta khổ như thế nào”.
Vốn sinh ở Provăngxơ, ông rất dễ làm quen với các thổ âm miền Nam. Khi cần ông có thể nói: “Eh bé! Moussu, sès sagé?” như người Lănggơđốc hạ, “Onté anaras passa” như người hạ Anpơ, cũng như “Puerte un bouen montou embe un bouen froumage grase”
như người ở Đôphinê thượng. Điều đó làm dân chúng thích và giúp ông gần
gũi mọi người khá nhiều. Vào nhà tranh vách đất hay lên chỗ núi non,
ông cũng tự nhiên thoải mái như ở nhà mình. Nói những điều cao cả nhất
ông cũng nói được bằng những lời lẽ thông tục nhất. Nói năng như mọi
người nên cũng đi được vào lòng tất cả.
Tuy vậy, đối với hạng thượng lưu cũng như đối với dân chúng ông vẫn là một.
Ông
không bao giờ buộc tội một cách vội vã mà không tính đến hoàn cảnh xung
quanh. Ông nói: - Phải xét xem tội lỗi đã đi tới bằng con đường nào.
Vì
vui vẻ tự cho mình là nguyên tội nhân, ông không thể nghĩ đến một kiểu
dốc cheo leo nào của chủ nghĩa khắc nghiệt và không cau mày nhăn mặt như
những ông thiện, ông ác, ông chỉ lớn tiếng truyền bá một học thuyết có
thể tóm tắt như sau:
“Con người ta có thể xác, nó vừa là gánh nặng vừa là nguồn quyến rũ. Con người kéo lê thể xác nhưng cũng chiều nể nó.
Phải
trông coi, uốn nắn, trấn áp, cùng kế lắm mới nghe theo nó. Nghe theo
như vậy cũng còn có thể có tội; nhưng làm được như thế thì tội cũng nhẹ.
Ngã, nhưng là ngã quì thì còn có thể chuyển sang cầu nguyện.
Thành
thánh thì ngoại lệ; thành người chính trực là qui tắc. Lầm lạc, sa ngã,
phạm tội cũng được, nhưng phải là người chính trực.
Càng ít tội lỗi càng tốt, đó
là luật của người. Không tội lỗi nào cả, đó là mơ ước của thiên thần.
Đã thuộc trái đất này thì thoát sao khỏi tội lỗi. Tội lỗi cũng như luật
hấp dẫn, chi phối mọi người.”Có lúc ông thấy mọi người gào thét dữ tợn và phẫn nộ quá nhanh:
-
Ồ! Ồ! – Ông vừa cười vừa nói – rõ ràng đấy là một tội ác lớn mà mọi
người đều mắc phải. Đó chính là những kẻ đạo đức giả bị kinh động nên
vội vàng phản kháng để che thân.
Đối
với đàn bà và dân nghèo là những kẻ chịu nhiều áp bức xã hội nhất, ông
rất độ lượng. Ông bảo: “Tội lỗi của đàn bà, của con trẻ, của kẻ tôi tớ,
của người yếu hèn, của đám nghèo khổ và dốt nát, chính là tội lỗi của
những bậc làm chồng, làm cha, làm chú, những kẻ quyền thế, những người
giàu có và có học thức”.
Ông lại nói:
“Phải
cố gắng dạy cho người không biết, càng nhiều điều càng hay. Xã hội mà
không thực hiện được giáo dục không mất tiền là xã hội có lỗi. Nó phải
chịu trách nhiệm về tình trạng tăm tối do nó sản sinh. Con người tối tăm
mới gây ra tội lỗi. Cho nên kẻ có tội không phải là người đã lầm lỗi mà
chính là kẻ đã gây nên tối tăm”.
Ông đã có một lối xét đoán sự việc theo cách riêng của mình, khá lạnh lùng như thế đấy. Tôi ngờ là ông đã học ở sách Phúc âm.
Một
hôm ông được nghe kể ở phòng khách một trường hợp đã thẩm cứu và sắp
đem xử. Có một người đàn ông khốn khổ, vì thương người bạn tình của mình
và đứa con mà chị đã có với anh ta, và cũng quẫn quá, nên làm bạc giả.
Thuở ấy luật pháp còn xử những người làm bạc giả vào tội tử hình. Người
đàn bà vừa mang đi tiêu thụ đồng bạc giả đầu tiên do người yêu làm ra
thì bị bắt. Tóm chị nhưng cũng chỉ có tang chứng đối với chị mà thôi.
Chỉ khi nào chị ta xưng thú thì người yêu của chị mới mắc vòng pháp
luật. Chị chối. Người tra gạn. Chị cũng một mực chối cãi. Bấy giờ viên
biện lý nghĩ ra được một kế. Hắn bày đặt một câu chuyện phụ tình và khéo
nhặt nhạnh chắp nối một ít mẩu thư từ đưa ra khiến cho người đàn bà
khốn nạn kia tưởng mình bị người yêu dối lừa thật. Nổi cơn ghen cùng
cực, chị ta khai hết, thú hết với đủ mọi chứng cứ. Vì thế mà người đàn
ông bị bắt và nay mai sẽ bị đem ra xử ở Etxơ cùng với đồng lõa. Người ta
thuật chuyện và trầm trồ khen ngợi viên biện lý có tài vận dụng lòng
ghen tuông để phục vụ công lý. Ông giám mục im lặng ngồi nghe, cuối cùng
mới hỏi:
- Người ta đem xử người đàn ông và người đàn bà ấy ở đâu?
- Ở tòa đại hình.
Ông hỏi thêm:
- Thế còn viên biện lý thì xử ở đâu?
Ở
Đinhơ xảy ra một việc bi thảm. Một người bị xử tử hình vì can tội sát
nhân. Người bất hạnh ấy không hẳn là người có học mà cũng không hẳn dốt
nắt, hắn ta từng làm trò ở chợ và làm thầy ký viết thuê. Vụ án làm thành
phố khá bận tâm. Trước ngày hành hình, cha tuyên úy nhà ngục bị ốm. Cần
một cha cố để giúp đỡ tội nhân trong những phút cuối cùng. Người ta
chạy tìm cha xứ. Ông này hình như từ chối: “Việc đó liên quan gì đến
tôi. Tôi cần gì cái việc khổ sai đó và cái tên xiếc khỉ ấy! Tôi, tôi
cũng ốm đây: với lại, chỗ tôi không phải ở đấy”. Người ta đem câu trả
lời ấy thuật lại với ông giám mục, ông nói: - “Ngài cha xứ nói đúng. Không phải chỗ của ngài đâu, của tôi đấy”.
Lập
tức ông tới nhà ngục, xuống buồng giam của “tên xiếc khỉ”, ông gọi tên
người ấy, cầm tay hắn và nói chuyện. Cả ngày lẫn đêm ông ở cạnh hắn,
quên ăn quên ngủ, chỉ cầu xin Chúa cứu vớt linh hồn cho người bị tội và
cầu xin người bị tội tự lo cứu vớt lấy linh hồn mình. Ông nói hắn nghe
những chân lý tốt đẹp nhất mà cũng là giản dị nhất. Như một người cha,
một người anh, một người bạn; còn giám mục là chỉ để ban phúc mà thôi.
Ông dạy hắn đủ điều, đem lại cho hắn vừa lòng tin vừa sự an ủi. Trước
hắn nghĩ chết tuyệt vọng. Cái chết đối với hắn như một vực sâu; run rẩy
trước cái bờ u thẳm ấy, hắn lùi lại kinh hoàng. Hắn không tối tăm quá để
đến nỗi tuyệt đối dửng dưng. Bản án làm chấn động sâu xa, chừng như đã
xô vỡ từng chỗ chung quanh hắn cái bức tường ngăn cách chúng ta với cõi
bí mật của mọi vật mà chúng ta gọi là cuộc sống. Từ những lỗ thủng tai
hại ấy, hắn không ngớt nhìn ra thế giới này và chỉ thấy toàn bóng tối.
Ông giám mục đã đem lại cho hắn ánh sáng.
Hôm
sau, lúc người ta đến tìm nạn nhận, ông giám mục có mặt và đi theo hắn.
Quần chúng thấy ông mặc áo choàng tím, đeo thánh giá giám mục, đi bên
cạnh người khốn khổ bị trói. Ông cùng hắn bước lên xe bò, ông cùng hắn
bước chân lên máy chém. Hôm qua hắn âu sầu rũ rượi hết sức mà hôm nay
thì mặt mày lại rạng rỡ. Hắn cảm thấy linh hồn được trở về với Chúa và
hắn hy vọng ở Chúa. Ông ôm hôn hắn và lúc lưỡi dao sắp rơi, ông bảo: “-
Kẻ bị loài người giết chết, Chúa Trời sẽ cho sống lại; kẻ bị anh em xua
đuổi sẽ gặp lại được Cha. Cầu nguyện đi, tin đi và bước vào cuộc hằng
sống! Đức Chúa Cha đang ở đó”. Khi ông bước từ máy chém xuống, trong mắt
ông có cái gì làm cho mọi người phải tránh ra, đứng ngay ngắn lại.
Không biết cái gì đáng kính phục hơn cả, da mặt trắng bệch hay vẻ người
trong sáng! Trở về ngôi nhà tầm thường mà ông gọi là lâu đài của mình, ông nói với bà em: “Tôi vừa làm lễ một cách long trọng”.
Việc
cao cả thường là việc ít được người hiểu, cho nên trong thành phố có kẻ
bình luận hành động của ông giám mục, lại cho rằng ông ấy đóng kịch
thôi. Thực ra đó chỉ là câu chuyện phòng khách. Còn dân chúng thì vốn
không có ác ý nghi ngờ các hành vi thiêng liêng, họ lấy làm cảm kích và
hết sức kính phục.
Về phần ông giám mục, nhìn thấy máy chém làm ông xúc cảm đột ngột, khiến ông khá lâu mới hồi tỉnh được.
Đúng
là cái máy chém, khi nó đã ở đó, dựng lên và đứng sững, thì nó có cái
gì ám ảnh người ta thật. Thường người ta có thể có chút gì bàng quan với
tử hình, chẳng có ý kiến gì, phải cũng được mà không cũng được, chừng
nào chưa thấy tận mắt một cái máy chém. Nhưng nếu đã gặp rồi thì xúc
động thật là mãnh liệt, phải quyết định dứt khoát đứng về phía này hay
phía kia. Kẻ thì ca ngợi như Đơ Metstơrơ; người thì nguyền rủa như
Beccaria. Máy chém là sự kết tụ của luật pháp, là sự trừng trị; nó
không trung lập và không cho phép ai trung lập. Ai thấy nó đều lên một
cơn run bí ẩn nhất. Mọi vấn đề xã hội đều dựng lên bao nhiêu dấu hỏi
chung quanh lưỡi dao của nó. Máy chém là một ảo tưởng. Máy chém không
phải là một giá gỗ, máy chém không phải là một cỗ máy, máy chém không
phải là một thứ máy móc cứng đờ bằng gỗ, sắt và dây. Hình như nó là loại
sinh vật có một cái gì như một sáng kiến đen tối. Hình như cái giá gỗ
ấy biết nhìn, cái cỗ máy ấy biết nghe, cái máy móc ấy biết hiểu, các thứ
gỗ, sắt, dây ấy đều có ý chí. Trong cơn ác mộng do sự có mặt của nó
gieo vào tâm hồn con người, máy chém hiện ra dữ tợn, tự nhúng tay vào
công việc nó làm. Nó là đồng lõa với đao phủ; nó ăn người; nó nuốt thịt
sống, nó uống máu tươi. Máy chém như một loài quái vật do thẩm phán và
thợ mộc dựng lên, một bóng ma sống một cách đáng sợ bằng những cái chết
nó tạo ra.
Vì
thế ấn tượng của nó ở trong tâm trí ông giám mục thật là ghê rợn và sâu
xa. Hôm sau ngày hành hình và nhiều hôm sau đó nữa, ông như thất thần.
Dáng thanh tĩnh gần như mãnh liệt của phút giây bi thảm đã biến mất;
bóng ma của công lý xã hội ám ảnh người ông. Con người mà thường ngày đi
hành đạo với vẻ bằng lòng rạng rỡ trên mặt, lần này hình như có ân hận.
Có lúc, ông tự nói với mình và lúng túng thì thầm từng tràng độc thoại
ảo não. Đây là một trong những độc thoại ấy bà em đã nghe được một buổi
tối và ghi lại:
“Ta
không ngờ việc ấy lại ghê rợn đến thế. Để hết tâm trí vào luật lệ của
Chúa đến mức không còn nhìn thấy luật lệ của người đời nữa thì thật là
sai lầm. Cái chết chỉ thuộc quyền Chúa. Quyền gì mà loài người động chạm
đến cái việc không một ai được biết ấy?”
Với
thời gian những cảm tưởng ấy mờ dần và chắc rồi phai hẳn. Tuy vậy,
người ta vẫn để ý thấy ông giám mục, từ đó, tránh đi qua chỗ pháp
trường.
Nhà
có người ốm và người hấp hối thì lúc nào cho mời ông Mirien cũng được.
Ông biết đó là nhiệm vụ và công việc quan trọng nhất của ông. Gia đình
nào vợ góa con côi thì không cần mời, ông cũng đến. Ông khéo ngồi im
lặng hàng giờ bên người chồng mất vợ, hay bên người mẹ vừa mới chết con.
Ông khéo biết lúc nào nên im lặng và cũng biết lúc nào cần phải nói.
Ông an ủi người ta mới tài tình làm sao! Ông không tìm cách làm cho
người ta quên đau thương mà làm cho người ta hy vọng, vì hy vọng khiến
cho đau thương trở nên cao cả và đáng kính. Ông thường nói: “Đối với
người quá cố, khéo chẳng lại thành ra bất kính. Đừng có nghĩ đến cái thể
chất đang thối nát mà hãy nhìn trực thị trời xanh, ở đấy có ánh hào
quang lấp lánh của người đã khuất”. Ông biết rằng đức tin là lành, nên
ông thường nêu gương nhẫn nại để an ủi người thất vọng và ông tìm cách
biến sự đau khổ tuyệt vọng hướng về mộ địa, thành sự đau khổ tin tưởng
nhìn lên trời cao.




Đời
tư của ông Mirien cũng cùng chung một số nguyên tắc như đời công. Với
kẻ được xem gần thì cái nghèo tự nguyện trong cuộc sống của ông giám mục
thành Đinhơ là một cảnh tượng trang trọng và đáng yêu.
Như
người già và phần lớn những người hay suy tưởng, ông ít ngủ, nhưng lại
ngủ say. Buổi sáng ông tĩnh tọa một giờ rồi đi làm lễ, hoặc ở nhà thờ
lớn hoặc ở phòng nguyện trong nhà. Lễ xong, ông ăn sáng một cái bánh mì
bằng bột tiểu mạch dúng trong sữa bò nhà. Sau đó ông bắt đầu làm việc.
Làm
giám mục bận rộn thật. Thường xuyên ông phải tiếp vị bí thư của tòa
giám mục, thường là một chức sắc và hầu như ngày nào cũng phải gặp các
phó giám mục. Ông còn phải kiểm tra công việc các hội, phân phát các đặc
ân này nọ, xem xét cả một thư viện nhà chung, nào sách xem lễ, nào sách
bổn, sách kinh... rồi thảo các thư từ hành đạo, chuẩn y các bài thuyết
pháp, giải hòa các vụ xích mích giữa cha xứ và xã trưởng, rồi còn một mớ
thư từ giao dịch về phần đạo, về phần đời, một bên là nhà nước, một bên
là tòa thánh, thôi thì trăm công nghìn việc.
Thì
giờ còn lại ngoài những công việc bề bộn ấy và những buổi lễ, những giờ
đọc kinh, dành cho kẻ khó, người ốm đau, sầu muộn, còn thừa ông dùng
vào lao động. Khi thì ông cuốc đất trong vườn nhà, khi thì ông đọc và
viết. Hai công việc nhưng ông chỉ dùng một tên gọi: làm vườn. “Trí óc cũng là một cái vườn”, ông nói.
Đến trưa, ông ăn cơm. Bữa trưa cũng giống như bữa sáng.
Quãng
hai giờ chiều, hôm trời tốt, ông ra khỏi nhà, dạo xem phong cảnh thôn
dã hoặc phố phường, nhiều lúc ghé thăm các túp lều tranh. Ông đi một
mình suy nghĩ trầm ngâm, mắt nhìn xuống, tay chống gậy dài, trên mình
chiếc áo lụa lót bông ấm, màu tím, dưới chân đôi giày thô với bít tất
tím và trên đầu chiếc mũ dệt có ba góc để thòng xuống ba quả găng vàng
viền hạt cườm.
Chỗ
nào ông có mặt cũng vui như hội. Có thể nói ông đi qua ở đâu là đem
theo đó một cái gì ấm áp và sáng sủa. Trẻ con, người già dắt nhau ra tận
cửa đón ông giám mục cũng như đón ánh mặt trời. Ông ban phúc cho mọi
người và mọi người cầu phúc cho ông. Bất kỳ ai có cần việc gì, người ta
đều chỉ đến nhà ông.
Chốc
chốc ông dừng chân, hỏi chuyện các em bé, mỉm cười với các bà mẹ. Trong
túi hễ còn tiền thì ông đến thăm kẻ khó; không còn đồng nào thì ông đến
thăm các nhà giàu.
Mấy
cái áo thụng ông giữ dùng rất lâu nhưng lại không muốn người ngoài
trông thấy điều đó, nên ra phố ông không bao giờ mặc gì khác ngoài cái
áo lụa lót bông màu tím. Cái đó cũng có chút bất tiện cho ông lúc mùa
hè.
Buổi
tối, tám giờ rưỡi thì ông ăn cơm tối với bà em, bà Magơloa đứng đàng
sau phục vụ cho cả hai. Bữa ăn cực kỳ thanh đạm. Tuy vậy, nếu ông giám
mục giữ một cha xứ lại dùng cơm tối thì bà Magơloa nhân cơ hội đó dọn
cho Đức Cha một món cá sông tuyệt vời hay một món thịt rừng đặc biệt.
Bất kỳ cha xứ nào cũng là một cớ ăn tươm; ông giám mục biết nhưng để
mặc. Những ngoại lệ ấy trừ ra, bữa cơm thường chỉ có rau củ và canh nấu
với tí mỡ. Do đó hàng phố người ta bảo: Khi ông giám mục không ăn cơm cha xứ, thì ông ăn cơm người khổ tu.
Ăn
tối xong, ông chuyện trò vói cô Baptistin và bà Magơloa độ nửa tiếng,
xong ông về buồng mình và lại viết, khi thì trên giấy rời khi thì ở rìa
một trang sách nào đó. Ông là người hay chữ và ít nhiều thông thái. Ông
còn để lại năm sáu bản thảo khá lạ, trong đó có một thiên biện luận về
đoạn Sáng thế: Ban sơ tinh thần Chúa bồng bềnh trên mặt nước. Ông đối chiếu với ba bản khác: bản tiếng A-rập thì viết: Bốn phương gió Chúa thổi; bản Phơlaviuyt Giôdep thì chép: Một ngọn gió từ Chúa đến, thổi qua mặt nước.
Trong một thiên biện luận khác, ông nhận xét về các công trình thần học
của Huygô, giám mục ở Ptôlêmai, ông chú cố của kẻ viết sách này và ông
chứng minh nhiều tiểu phẩm khác nhau xuất bản thế kỷ trước, dưới bút
danh Baclâycua, là của vị giám mục này viết.
Có
khi đang đọc sách, bất cứ là sách gì, bỗng dưng ông trầm tư rồi tỉnh lại
để ghi vài dòng ngay vào trang sách đó. Những dòng này thường chẳng
liên quan gì đến cuốn sách. Trước mắt chúng tôi có một đoạn ghi chép ở
rìa cuốn sách nhan đề: Thư tín của ngài Giecmanh trao đổi với các
tướng Cơlintơn, Cornoalit và các đô đốc của trạm châu Mỹ. Ở Vécxây, hỏi
ông Poangxô, hàng sách và ở Paris, hỏi ông Pítsô, hàng sách, bến
Ôguytstanh.
Đoạn ghi chép đó như sau:
“Ôi đấng đang tồn tại:
Người
của nhà thờ gọi Người là Quyền lực vô thượng, người Măccabê xưng Người
là tạo hóa, Luận thư cho người Ephe lại gọi Người là Tự do, Baruysơ gọi
Người là Vô biên, Thánh ca gọi Người là Đạo đức và chân lý, thánh Giăng
gọi Người là Ánh sáng, các Vua gọi Người là Chúa thượng, thiên Di cư
xưng Người là Cứu thế, người Lêvi xưng Người là Thánh nhân, Etđơrat xưng
Người là Chính trực, sự sáng tạo gọi Người là Chúa Trời, người đời gọi
Ngườ là Cha. Nhưng Xalômông thì gọi Người là Thương xót và đó là tên đẹp
nhất trong mọi tên của Người”.
Đến chín giờ tối hai bà già cáo lui và lên buồng riêng trên gác, chỉ còn một mình ông giám mục ở dưới nhà.
Đến đây cần cho mọi người có một ý niệm chính xác về chỗ ở của ông giám mục.



Chúng
tôi đã giới thiệu nhà ông giám mục ở có một tầng dưới và một tầng gác.
Nhà dưới ngăn làm ba, trên gác có ba phòng và trên nữa là gác xép. Sau
nhà là một mảnh vườn nhỏ mấy thước. Hai người đàn bà ở tầng trên. Ông ở
tầng dưới. Phòng ngoài trông ra phố là buồng ăn; phòng thứ nhì là buồng
ngủ; phòng thứ ba là phòng nguyện. Ở phòng nguyện muốn ra ngoài phải qua
buồng ngủ và từ buồng ngủ muốn ra ngoài phải qua buồng ăn. Trong phòng
nguyện có một ngăn đóng kín, kê một chiếc giường phòng khi có khách. Mỗi
lần các cha xứ ở địa phương ra tỉnh có việc, ông giám mục vẫn mời vào
ngủ ở đó.
Ngôi nhà ngang nhỏ trong góc vườn, trước dùng làm kho thuốc cho nhà thương, nay sửa thành bếp và buồng chứa rượu.
Lại
còn có chuồng bò nguyên là bếp của nhà thương trước kia. Ông giám mục
nuôi được hai con bò cái, mỗi ngày vắt sữa được ít hay nhiều, ông đều xẻ
ra một nửa đưa sang bên nhà thương cho bệnh nhân. Ông bảo: “Đây là phần tô của tôi nộp”.
Phòng
ngủ của ông có phần quá rộng, mùa rét khó mà đốt lò sưởi cho đủ ấm. Ở
Đinhơ củi đắt lắm, nên ông nghĩ ra một cách là ngăn bớt chuồng bò thành
một gian có vách bằng gỗ ván che kín. Hôm nào lạnh quá, ông xuống ở đó
và gọi đó là phòng khách mùa đông.
Trong
“phòng khách” ấy cũng như trong buồng ăn, đồ đạc chỉ có chiếc bàn vuông
gỗ tạp và bốn chiếc ghế độn rơm. Buồng ăn còn có thêm chiếc tủ bát đĩa
đã cũ sơn màu hồng nhạt. Phòng nguyện cũng có cái tủ như thế phủ những
khăn trắng và diềm đăng-ten giả, tạm coi được, ông dùng làm án thờ.
Các
bà nhà giàu đến xưng tội và các bà từ thiện trong thành phố đã nhiều
lần chung tiền nhau đưa Đức Cha sắm một bộ bàn thờ mới cho phòng nguyện,
nhưng lần nào nhận tiền ông cũng đem làm phúc cho kẻ nghèo tất cả. Rồi
ông bảo: “Cái bàn thờ đẹp nhất là linh hồn kẻ khốn khổ được cứu giúp
đang cảm tạ Chúa”.
Trong
phòng nguyện có hai cái ghế nguyện độn rơm và bên phòng ngủ cũng có cái
ghế bành độn rơm. Nhỡ khi phải tiếp một lúc bảy tám người khách, ông
tỉnh trưởng hay tướng chỉ huy khu, hoặc ban tham mưu của trung đoàn trú
phòng hay một số học sinh tiểu chủng viện thì lại phải xuống chuồng bò
lấy ghế ở “phòng khách mùa đông”, vào phòng nguyện lấy ghế nguyện và vào
cả phòng ngủ lấy chiếc ghế bành. Làm thế cũng có được đến mười một ghế
cho khách ngồi. Có điều mỗi lần có khách đến thêm lại phải khuân rỗng
một phòng.
Có
khi cả chủ và khách đến những mười hai người, tình thế thực là khó xử.
Để khỏi lúng túng, nếu nhằm mùa rét thì ông đến đứng trước lò sưởi, còn
mùa hè thì ông mời khách ra vườn dạo một vòng.
Trong
buồng ngăn dành để khách ngủ, cũng còn một chiếc ghế nữa đấy, nhưng nó
đã lòi cả rơm và chỉ còn có ba chân, phải để tựa vào tường mới ngồi
được. Còn chiếc ghế tựa lớn bằng gỗ, xưa vốn thiếp vàng và bọc vải hoa, ở
phòng cô Baptistin, thì vì cầu thang hẹp quá không đi lọt, trước phải
đưa nó lên qua cửa sổ, nên không thể mỗi lúc cần đến lại khuân lên khuân
xuống.
Cô
Baptistin chỉ mong ước làm thế nào sắm được cho ông anh một bộ bàn ghế
tiếp khách bằng gỗ đào hoa tâm có bành tựa dáng cổ ngỗng và bọc bằng
nhung vàng hoa tròn, có đủ cả tràng kỷ. Nhưng bộ đồ như thế giá ít nhất
cũng năm trăm phơrăng, mà suốt năm năm trời cô chỉ dành dụm được có bốn
mươi hai phơrăng mười xu, nên cuối cùng phải bỏ qua chuyện đó. Thôi cũng
đành vậy, vì ở đời dễ mấy ai đã được như nguyện?
Buồng
ngủ của ông giám mục thì không có gì dễ hình dung hơn! Một cái cửa sổ
lớn trông ra vườn. Ngay chỗ cửa sổ là giường ngủ, một thứ giường sắt của
nhà thương, trên có diềm màn bằng vải xanh. Trong bóng tối chiếc
giường, sau một tấm màn, có vài thứ đồ dùng quen để trang điểm, nhìn đến
còn biết được những thói quen làm dáng của con người thanh lịch trước
kia. Hai cửa thông, một cái gần lò sưởi đi sang phòng nguyện, một cái
gần tủ sách sang buồng ăn. Tủ sách là một chiếc tủ kính chứa đầy sách.
Lò sưởi bằng gỗ sơn giả đá hoa chẳng mấy khi đốt lửa, trong lò sưởi một
đôi giá đỡ củi bằng sắt trang hoàng bằng đôi lọ viền hoa và xoi con
lươn, xưa kia từng dát bạc, theo cách làm sang của các tòa giám mục;
phía trên, ở chỗ thường đặt gương soi, một cây thánh giá bằng đồng, lớp
bạc mạ ngoài đã bong gần hết, gắn vào một miếng nhung đen đã sờn trong
một khung gỗ sơn màu đã bạc. Gần cửa sổ lớn một chiếc bàn rộng với lọ
mực, cất giấy má lộn xộn và nhiều cuốn sách dày cộp. Trước bàn, chiếc
ghế bành độn rơm. Bên giường, một chiếc ghế cầu kinh mượn của phòng
nguyện.
Hai
bức chân dung đóng khung bầu dục treo trên vách ở hai bên giường. Cứ
theo dòng chữ vàng nhỏ chua trên nền vải bên cạnh hình vẽ thì các bức
chân dung này một là của tu viện trưởng Sahô, giám mục ở Xanh Cơlốt, còn
cái kia là của tu viện trưởng Tuốctô, giám mục dự khuyết ở Acđơ, viện
trưởng ở Gơrăng Săng, dòng Xitô ở địa phận Sactơrơ. Ông giám mục tiếp
thu buồng này của các bệnh nhân nhà thương, đã thấy sẵn các bức chân
dung ấy ở đây và cứ để nguyên chỗ cũ. Họ là nhà tu hành, chắc cũng là
những ân nhân đã tư trợ bệnh viện, vậy thì có hai lý do để ông giữ
nguyên các bức chân dung ấy. Tất cả những gì ông có thể biết về hai nhân
vật ấy là họ đều do nhà vua cử về nhậm chức vụ của mình vào cùng một
ngày, 27 tháng 4 năm 1785. Nhân bà Magơloa hạ các bức vẽ ấy để lau bụi,
ông giám mục mới đọc được các chi tiết đặc biệt ấy ghi bằng một thứ mực
trắng tráng trên một vuông giấy con lâu ngày đã ngả màu vàng, dán chặt
bằng bốn mẩu xi sau lưng bức chân dung của viện trưởng Gơrăng Săng.
Ở
cửa sổ, một bức màn xưa bằng len to sợi lâu năm đã thành quá cũ nát,
nhưng để đỡ phải thay tấm mới tốn tiền, bà Magơloa buộc lòng phải khâu
mấy đường dài ngay chính giữa. Đường khâu lại hình chữ thập. Ông giám
mục hay chỉ mọi người xem. – Cái này hay quá! – Ông nói.
Từ
dưới lên trên, buồng nào cũng quét vôi trắng như kiểu nhà thương và
trại lính. Tuy vậy, những năm gần đây, bà Magơloa lại tìm ra, dưới lớp
giấy quét vôi, những bức tranh sơn trang trí cho phòng cô Baptistin, -
tìm ra như thế nào thì về sau sẽ rõ. Nhà này vốn là câu lạc bộ của bọn
tư sản trước khi thành nhà thương, do đó mới có sự trang trí như vậy.
Các
buồng lát gạch đỏ, tuần nào cũng cọ rửa. Trước các giường có những thảm
rơm bện. Nói chung, trong nhà thờ có hai tay người đàn bà nên chỗ nào
cũng sạch như chùi. Chỉ có mỗi lối xa hoa ấy là ông giám mục cho phép
thôi. Ông nói: “Như vậy không thiệt cho kẻ nghèo đồng nào”.
Tuy
nhiên cũng biết là ông giám mục còn giữ được trong số của cải xưa một
bộ đồ ăn sáu người bằng bạc và chiếc môi xúp lớn. Hàng ngày bà Magơloa
sung sướng ngắm bộ đồ bạc choáng lộn trên chiếc khăn bàn lớn bằng vải
trắng. Ở đây định tả ông hệt như ở ngoài, nên phải thêm rằng đã nhiều
lần ông thú thật: “Duy có thói quen dùng đồ bạc mà ăn là ta khó chừa”.
Nói
đến bộ đồ bạc ấy thì phải kể thêm đôi cây đèn đúc đặc bằng bạc là của
thừa tự của một bà cô để lại. Đôi cây đèn ấy thường xuyên có cắm hai cây
nến sáp và bày trên lò sưởi trong phòng ông. Hôm nào có khách ăn cơm,
bà Magơloa thắp đôi nến và mang bày ra bàn ăn.
Trong
phòng ngủ của ông giám mục, ngay chỗ đầu giường có một cái ô tường nhỏ,
mỗi tối bà Magơloa đem bộ đồ ăn và chiếc môi cất vào đó. Ô tường có
khóa, nhưng chẳng bao giờ cất chìa khóa đi cả.
Mảnh
vườn vì có những ngôi nhà nói trên dựng không đẹp mắt lắm nên cũng mất
cả vẻ mỹ thuật. Vườn có lối đi ngang dọc hình chữ thập, giữa có bể cạn.
Chung quanh có lối đi vòng theo bức tường vôi. Giữa các lối đi là bốn
khỏanh đất vuông chung quanh trồng hàng giậu xanh. Ba khoảnh bà Magơloa
trồng rau, khoảng thứ tư ông giám mục trồng hoa. Đây đó lại còn có một
vài cây ăn quả.
Có lần bà Magơloa bảo ông một cách tinh nghịch:
-
Thưa Đức ông, cái gì Đức ông cũng tính cho thật có lợi, thế mà vuông đất
này thì phí quá! Thà để kiếm mớ rau còn hơn là những bó hoa.
Ông trả lời:
- Bà Magơloa, bà lầm rồi! Cái đẹp cũng có ích như cái có ích khác.
Im một lát, ông lại thêm: “Có lẽ còn có ích hơn”.
Mảnh
đất gồm chừng ba bốn luống, nhưng ông giám mục cũng bận rộn với nó như
với sách vở của mình. Ông sẵn sàng ra đấy một vài giờ, hết cắt lại cào
rồi từng quãng lại chọc lỗ, tra hạt. Ông không đủ thù ghét sâu bọ như
một người làm vườn mong muốn. Nói cho đúng, ông chẳng có tham vọng gì về
khoa thực vật. Ông không biết nhóm nọ, thuyết kia, ông cũng không hề
nghĩ đến việc phải quyết định theo Tuốcnơpho hay theo phương pháp tự
nhiên. Ông không đứng về phía những thông nang để chống phía những tử
diệp, mà cũng không đứng về phe Giuytxiơ để chống Linnê. Ông chẳng
nghiên cứu gì cây cỏ, ông chỉ thích hoa. Ông rất kính trọng người thông
thái, ông còn kính trọng kẻ ngu dốt nhiều hơn và trong khi luôn thủ lễ
với hai đối tượng ấy, mỗi chiều hè ông lại tưới các luống cây của mình
với cái thùng tưới sắt tây sơn màu xanh.
Trong
nhà ông không hề có cái cửa nào có khóa. Cửa phòng ăn thông ngay ra
trước nhà thờ, ngày xưa vẫn chằng chịt then sắt, khóa sắt như cửa nhà
tù. Ông giám mục sai tháo hết những then khóa sắt ấy đi. Từ đó, ngày đêm
chỉ cài bằng chiếc cựa gà. Ai qua đường bất cứ vào giờ nào, muốn vào,
cứ đẩy cửa ra là được. Lúc mới đến ở, hai người đàn bà cứ lo ngay ngáy
về cái cửa lúc nào cũng bỏ ngỏ ấy. Nhưng ông giám mục bảo: “Nếu các bà
thích vậy thì cứ đặt lấy then sắt vào cửa buồng của các bà”. Hai bà đành
phải tin tưởng như ông, hay ít ra cũng làm ra vẻ tin tưởng như ông. Duy
có bà Magơloa đôi khi còn hốt hoảng. Về phần ông giám mục thì ý nhĩ của
ông đã diễn tả hay ít nhất cũng ghi rõ trong ba dòng chữ chính tay ông
viết bên rìa một trang thánh kinh: “Chỉ khác nhau tí này thôi; cửa nhà
thầy thuốc thì không bao giờ được đóng, còn ở cửa nhà tu hành thì bao
giờ cũng phải để ngỏ”.
Trong một cuốn sách khác nhau đề là “Triết lý y học”,
ông có ghi: “Ta chẳng phải là người thầy thuốc như họ sao? Ta cũng có
những người khách bệnh đấy chứ. Trước hết là khách của họ mà họ gọi là
những người ốm đau; sau nữa là khách riêng của ta mà ta gọi là những
người khốn khổ”.
Ở
chỗ khác ông lại còn viết: “Đừng nên hỏi tên họ kẻ đến xin ngủ nhờ nhà
ta, phần nhiều kẻ lúng túng về cái tên của mình mới cần có chỗ trọ”.
Một
hôm có một cha xứ đáng kính, không nhớ rõ là cha ở Kulubru hay cha ở
Pôngpieri, chắc là do bà Magơloa xui, đánh bạo hỏi ông giám mục rằng để
nhà cửa bỏ ngỏ cho ngày đêm ai muốn vào thì vào như thế, Đức Cha có chắc
là không phần nào bất cẩn không và Đức Cha không sợ nhà cửa toang toàng
như vậy có thể xảy ra sự không may sao? Ông giám mục để tay lên vai của
cha xứ rồi nghiêm trang và khoan từ mà nói: “Nhà mà Chúa chẳng giữ cho mình, thì mình có muốn giữ kín bao nhiêu cũng hoài công”(Nguyên văn Latinh). Xong ông nói sang chuyện khác.
Ông
nói một cách khá thích thú: “Có sự dũng cảm của nhà tu hành cũng như có
sự dũng cảm của người chỉ huy kỵ binh”. Có điều, ông nói thêm, “sự dũng
cảm của ta phải lặng lẽ”.

---

Tới
đây tự nhiên phải dành chỗ cho một sự việc không thể nào bỏ qua được vì
đó là một trong các sự việc tốt nhất để hiểu ông giám mục là người như
thế nào.
Bọn
cướp của Gatpa Be trước đây thường quấy nhiễu các hẻm núi rừng Ônliun.
Sau khi chúng bị tiêu diệt, một trong các tay đầu mục, Cơravát, lẩn
tránh vào núi. Y cùng một số lâu la, dư đảng của Gatpa Be, ẩn náu một
thời gian tại quận Nixơ, rồi tràn sang vùng Piêmông và đột nhiên lại
xuất hiện ở địa phận nước Pháp, phía Bácxơlônét. Người ta thấy y ở
Giôđiê rồi ở Tuylơ. Y ẩn nấp trong hang hốc trên núi Giuđơ Legơlơ và từ
đó mò xuống xóm làng theo các vực Uybay và Uybaydet. Có lần ‎dám tiến
tận Ămbroong và đang đêm xông vào nhà thờ vơ sạch đồ lễ. Cả vùng tàn hại
vì những mẻ trộm cướp của y. Cảnh binh được giao trách nhiệm lùng bắt,
nhưng vô hiệu. Lần nào y cũng trốn thoát, cũng có lúc y chống cự mãnh
liệt. Rõ là một tên khốn kiếp táo tợn. Đương cơn kinh hoàng đó thì ông
giám mục tới. Ông đi hành hạt. Đến Sattơla, ông xã trưởng tới tìm ông và
đề nghị ông trở lui. Lý‎ do là Cơravát đang chiếm cứ vùng núi đến tận
Acsơ và quá nữa. Đi sẽ nguy hiểm cho dù có hộ tống. Vì như thế có thể
phải hy sinh một cách vô ích ba bốn người sen đầm bất hạnh.
- Do đó – ông giám mục nói – tôi định không lấy người hộ tống.
- Đức Cha lại nghĩ thế à? – Ông xã trưởng kêu lên.
- Tôi nghĩ thế lắm, cho nên tôi nhất định không lấy sen đầm và một giờ nữa thì tôi đi.
- Đi?
- Đi.
- Một mình?
- Một mình.
- Thưa Đức Cha, Đức Cha đừng làm như vậy.
-
Trên núi – ông giám mục tiếp lời – có một xóm nhỏ chỉ bấy nhiêu, mà đã
ba năm tôi chưa đến thăm. Những người chăn dê hiền lành và lương thiện
ấy, họ là những người bạn tốt của tôi. Cứ ba mươi con dê họ chăn thì họ
chỉ có một. Họ tết những chiếc thừng bằng len đủ màu trông rất xinh, họ
véo von nhiều điệu dan ca
miền núi với những ống sáo lỗ nhỏ xíu. Thỉnh thoảng họ cũng cần nghe
nói tới Chúa. Vậy mà một ông giám mục yếu bóng vía thì họ sẽ cho là thế
nào? Tôi mà không đi thì họ còn coi ra gì?
- Nhưng mà, thưa Đức Cha, có cướp! Sợ Đức Cha gặp cướp!
- À này – ông nói – tôi vừa nghĩ đến đấy. Ông nói có lý. Tôi có thể gặp họ lắm. Họ nữa, họ nhất định cũng cần nghe nói tới Chúa.
- Thưa Đức Cha, nhưng mà chúng là một lũ cướp! Một bầy chó sói!
- Ông xã trưởng ạ, có lẽ chính vì bầy thú ấy mà Chúa Giêsu cho tôi đi làm kẻ chăn. Ai biết đâu đường nẻo của Đấng Cứu thế?
- Thưa Đức Cha, chúng sẽ cướp hết đồ đạc của Đức Cha.
- Tôi chẳng có gì.
- Chúng giết Đức Cha mất.
- Giết một ông cha cố vừa đi vừa niệm kinh? Chà chà! Để làm gì mới được chứ?
- Lạy Chúa! Rủi Đức Cha gặp chúng thật!
- Tôi sẽ xin họ làm phúc cho kẻ khó của tôi.
- Đức Cha đừng đi, xin Đức Cha, nguy đến tính mệnh mất.
-
Thưa ông xã trưởng, dứt khoát chỉ có thế thôi à! Tôi có mặt trên thế
gian này không phải để gìn giữ tính mệnh mình mà để chăn giữ các linh
hồn.
Đành
phải để mặc ông. Ông ra đi, chỉ có một em bé tình nguyện đi theo dẫn
đường. Cái việc ông khư khư đòi đi ấy đồn đại khắp xứ làm người ta vô cùng hoảng sợ.
Ông
không muốn cho bà nào theo cả, bà em cũng không, bà Magơloa cũng không.
Ông cưỡi con la đi suốt qua núi không gặp một ai và đến với những người
chăn dê “bạn tốt” của ông một cách bình an. Ông ở lại với họ nửa tháng,
giảng đạo, xức dầu thánh cho người hấp hối, dạy chữ, nói chuyện đạo lý.
Hôm ông sắp từ biệt xứ này, ông quyết định tổ chức một buổi lễ Ngợi Chúa với nghi thức giám mục chủ lễ. Ông ngỏ ý với cụ xứ. Nhưng làm thế nào? Chẳng có đồ lễ của tòa giám. Chỉ có thể đem cho ông dùng một bộ đồ lễ mà xứ nghèo nàn có với mấy chiếc áo choàng lụa đã sờn đính tua vàng giả.
- Không sao! – Ông nói – Cụ xứ ạ! Đến giờ giảng chúng ta cứ báo tin về buổi lễ đi. Mọi việc rồi sẽ đâu vào đấy.
Người
ta lùng ở các nhà thờ xung quanh vùng. Tất cả các thứ sang trọng ở xứ
đạo nghèo này nhập lại cũng không lọc ra được một bộ lễ phục coi được
cho một thầy hát thánh ca ở nhà thờ lớn, đừng nói cho một vị giám mục.
Đương
lúng túng như vậy thì hai người đi ngựa lạ mặt mang đến cho ông giám
mục một hòm to, đặt ở nhà cha xứ rồi đi ngay. Mở hòm ra thì thấy trong
đựng một áo choàng bằng dạ vàng, một chiếc mũ lễ nạm kim cương, một
thánh giá tổng giám mục, một chiếc gậy thánh tuyệt đẹp, tất cả phẩm phục
mất trộm một tháng trước ở kho nhà thờ Đức bà Ămbroong. Trong hòm có một mảnh giấy đề mấy chữ: Cơravát gửi Đức Cha Biêngvơnuy.
-
Tôi đã nói là mọi việc sẽ đâu vào đấy mà! – Ông nhắc. Xong lại thêm:
người bằng lòng cái áo chẽn cụ xứ thì Chúa lại gửi đến cái áo choàng
tổng giám mục.
- Thưa Đức Cha – cụ xứ lắc đầu, mỉm cười nói nhỏ - Chúa, hay quỉ sứ.
Ông giám mục nhìn thẳng vào cha xứ, nói lại giọng nghiêm nghị: - Chúa!
Khi
ông trở về Sattơla cũng như suốt dọc đường người ta nghe nói đến điều
kỳ lạ, đổ ra xem. Đến nhà cha xứ, ông gặp cô Baptistin và bà Magơloa
đang chờ ở đấy. Ông bảo cô em:
-
Nào tôi nói có đúng không? Người thầy tu nghèo đến với dân nghèo miền
núi, lúc đi tay không, lúc về đầy túi. Tôi ra đi đem theo chỉ có lòng
tin ở Chúa, lúc ra về tôi mang cả kho của cho một nhà thờ.
Buổi tối trước khi đi ngủ, ông còn nói:
-
Không nên sợ kẻ trộm cướp, kẻ giết người bao giờ. Có nguy hiểm thì đó là
cái nguy hiểm bên ngoài, nhỏ nhặt. Chúng ta phải biết tự mình sợ mình.
Thành kiến
là trộm cướp đó, tật xấu là giết người đó. Những mối nguy lớn đều ở
trong ta. Sá gì cái đe dọa tính mệnh tài sản ta! Chỉ nên nghĩ đến cái uy
hiếp linh hồn ta mà thôi.
Sau đó ông quay sang phía bà em:
- Cô ạ, đã là người tu hành thì không bao giờ còn đề phòng đối với đồng loại
Đồng loại làm gì là có Chúa cho phép. Chỉ nên biết cầu Chúa khi nghĩ
rằng có tai biến đang đến với ta. Hãy cầu Chúa, không phải cho ta, mà
cho đồng loại khỏi mắc tội nhân trường hợp ta.
Nói
cho đúng, những sự biến coi như rất hiếm trong cuộc đời ông giám mục.
Chúng tôi chỉ kể những cái mình biết được, còn bình thường thì ông sống
theo nề nếp là giờ nào việc ấy. Một giờ trong ngày cũng giống một tháng
trong năm, chẳng khác gì.
Riêng “kho của” của nhà thờ
Ămbroong về sau ra sao, nếu có ai hỏi, chúng tôi sẽ lúng túng hết sức.
Bao nhiêu là của đẹp, khá hấp dẫn “cuốn đi” cho người khốn khổ thì rất
tốt. Vả, nó cũng đã bị “cuốn đi” rồi kia mà. Sự tình kể cũng đã xong một
nửa; chỉ còn đổi hướng “đi” và cho nó đi nốt, mấy bước nữa về phía kẻ
nghèo. Tuy nhiên, sự việc ra sao, chúng tôi chẳng dám nói chắc. Chỉ có
điều là trong giấy má của ông giám mục thấy có ghi mấy chữ hơi khó hiểu,
có lẽ có liên quan đến việc này, xem chữ nghĩa thì như sau: Vấn đề là phải xem cái đó nên đưa về nhà thờ hay về bệnh viện.



Ông
thượng nghị sĩ nói đến trên kia là một người thông minh, linh lợi. Ông
đã bước đi trên đường đời với một nguyên tắc cứng rắn là không thèm để ‎
đến những trở lực có khi vấp phải mà người ta gọi là lương tâm, công
lý, bổn phận, lời thề danh dự. Ông đã đi thẳng đến đích,
không một lần nào chệch khỏi con đường thăng quan, tiến lộc. Ông ta
nguyên là một biện lý, say sưa với sự hanh thông, tính tình cũng không
đến nỗi nào, được thì giúp ích chút đỉnh cho con, cho rể, cho bà con, cả
cho bạn bè nữa. Quả là ông đã khéo chọn phía tốt của cuộc đời, các dịp
may, các dịp hiếm có. Còn lại ông coi như là ngu ngốc cả. Tính ông ta
hóm, hiểu biết sách vở đủ để tin mình là đồ đệ của Epicuya, kỳ thật chỉ
là một sản phẩm của Pigôn Lơbrăng. Ông sẵn sàng chế giễu một cách ý vị
những cái gì vô biên, vĩnh viễn, những “chuyện hão huyền của ông cụ già
giám mục”. Có lúc, ông đem ra cười cợt với một vẻ tin tưởng dễ thương,
trước mặt chính ông Mirien để ông này nghe.
Trong
một dịp lễ nửa công, nửa tư gì đó, bá tước… (ông thượng nghị sĩ) và ông
Mirien phải dùng cơm ở nhà ông tỉnh trưởng. Đến lúc tráng miệng, ông
thượng nghị sĩ vui miệng, mặc dù vẫn giữ đúng tư thế, nói to:
-
Hay quá, ông giám mục à, ta nói chuyện đi. Thượng nghị sĩ và giám mục
nhìn nhau khó mà không chớp mắt. Ông với tôi như hai thầy bói. Tôi có
một điều muốn thú thật với ông. Tôi có triết lý riêng của tôi.
- Ông nói đúng – ông giám mục đáp lại. – Người ta vừa nằm vừa triết lý. Ông đang nằm trên đệm tía đó, thưa ông thượng nghị sĩ.
Được khuyến khích, ông thượng nghị sĩ tiếp:
- Xin nói chuyện thật tình.
- Thật bụng nữa – ông giám mục nói.
-
Tôi xin nói với ông - ông thượng nghị sĩ nói lại – rằng hầu tước
Acgiăng, Pirông, Hốpbơ và Negiông không phải là những thứ tầm phơ. Trong
tủ sách nhà tôi có đủ các triết gia tôi thích, đều gáy mạ vàng cả.
- Cũng như ông vậy, ông bá tước ạ- ông giám mục ngắt lời.
Ông thượng nghị sĩ nói tiếp:
-
Tôi ghét Điđơrô, ông ta là một nhà duy ý, một tay cao đàm, một người
cách mạng, xét kỹ là có tin Chúa và sùng đạo hơn Vônte. Vônte thì chế
nhạo Nitham và như thế là sai lầm, vì những con lươn của Nitham chứng minh rằng Chúa chẳng có ích lợi gì hết. Một giọt dấm đổ vào một thìa bột, tức là sáng thế
rồi chứ gì nữa. Giả dụ cái giọt to hơn và cái thìa lớn hơn, thì chúng
ta có thế gian. Con người, chỉ là con lươn. Thế thì cần gì có Chúa vĩnh
viễn? Thưa ông giám mục, giả thuyết Giêhôva chán lắm. Chẳng qua nó chỉ
tạo ra được những bộ xương rỗng tuếch. Đả đảo cái tất cả cao siêu, nó
chỉ làm rầy người ta! Muôn năm cái số không vì nó để cho người ta được
yên tĩnh! Từ ông đến tôi và để nói thật hết, với lại để được xưng tội
với vị cha linh hồn như lẽ thường, tôi thú thật với ông là tôi có lương
tri. Tôi không mê cái ông Giêsu nhà ông lúc nào cũng khuyên khổ hạnh và
hy sinh. Đúng là khuyên thằng khố rách phải hà tiện. Khổ hạnh! Tại sao
lại phải khổ hạnh? Hy sinh! Hy sinh cho cái gì? Tôi chưa hề thấy con chó
sói nào chịu hy sinh cho hạnh phúc của con sói khác. Hãy sống theo luật
tự nhiên vậy. Chúng ta là vật thượng đẳng, chúng ta có nền triết lý
thượng đẳng. Ở trên cao mà làm gì, nếu không nhìn được xa hơn sống mũi
kẻ khác? Chúng ta nên sống vui vẻ. Sống là tất cả. Còn cái chuyện người
ta có một tương lai khác, ở chỗ khác, ở trên cao kia, hay ở dưới ấy, đâu
đấy, tôi cóc tin tí nào. Ối dào! Người ta căn dặn tôi hy sinh và khổ
hạnh, tôi phải chú ý‎ mọi việc tôi làm, tôi phải nát óc vì cái thiện cái
ác, vì cái đúng cái sai, cái nên cái không nên. Vì sao? Bởi vì tôi phải
trả lời về hành vi của tôi. Lúc nào? Sau khi tôi chết. Thật là hão
huyền! Tôi chết rồi, có thánh mà chộp được tôi. Thử bảo một bóng bàn tay
vốc lấy một vốc tro xem. Nói hẳn cái có thật, chúng tôi là những kẻ
hiểu đời, chúng tôi đã từng biết chuyện đời, không có gì là thiện là ác
cả; chỉ có sự sống. Chúng ta phải tìm cái có thật. Phải đào sâu, tìm đến
cùng chứ! Phải biết đánh hơi chân lý, bới đất lên và chộp lấy. Có thế
mới thật là vui thích. Và bấy giờ tha hồ mà khoe tài, đắc chí. Tôi vốn
là một người dứt khoát. Thưa ông giám mục, vấn đề bất tử của con người
là một chuyện phỉnh trẻ con. Ôi chao! Lời hứa hấp dẫn làm sao! Anh cứ
tin tưởng. Số ông Ađam thật là may! Bây giờ là linh hồn, mai kia là
thiên thần, có cánh màu xanh ở xương vai. Nào, ông giúp tôi với, có phải
Tectuyliêng nói rằng những kẻ hưởng phúc đời đời sẽ chu du từ hành tinh
này sang hành tinh khác không? Vâng, cứ coi là thế. Người ta sẽ trở
thành châu chấu giữa các vì sao. Và, người ta gặp Chúa Trời. Chà chà
chà! Tất cả các thứ thiên đường ấy đều nhảm nhí tuốt. Chúa Trời là một
trò đùa khổng lồ. Nhất định là tôi không nói cái đó trên tờ Người huấn luyện đâu,
nhưng trong bạn bè thì chúng tôi cứ rỉ tai nhau. Interpocula hy sinh
cuộc sống trần tục để cầu thiên đường thì chẳng khác nào thả mồi bắt
bóng. Để cho vô biên lừa phỉnh, dại gì! Tôi không gì cả. Tên tôi là bá
tước Hư vô, thượng nghị sĩ. Trước khi tôi sinh, có tôi không? Không. Sau
khi tôi chết đi, còn tôi không? Không. Tôi là gì? Một nhúm bụi dính
nhau trong một cơ thể. Tôi làm gì trên trái đất này? Tùy tôi chọn. Chịu
đau khổ hoặc hưởng thụ. Chịu khổ sẽ đưa tôi đến đâu? Đến hư vô. Nhưng
tôi đã chịu khổ. Còn hưởng thụ thì sẽ đưa đến đâu? Cũng đến hư vô. Nhưng
tôi đã được hưởng thụ. Tôi đã chọn rồi đấy. Ở đời hoặc phải ăn hoặc
phải bị ăn. Tôi thì tôi ăn. Làm trâu tốt hơn làm cỏ. Cái đạo đức của tôi
là thế. Còn sau nữa nước chảy thuyền trôi, cửa mồ rộng mở, điện
Păngtêông (Panthéon: điện thờ danh nhân, xây dựng ở Paris vào thế kỷ XVIII) cho tất cả chúng ta.Tất cả đều rơi tỏm xuốn cái hố huyệt lớn. Thế là chấm dứt. Finis.
Thanh toán hòan toàn. Đây là bắt đầu chỗ tiêu tan. Chết là hết, tôi nói
đúng như thế. Ở chỗ này mà có kẻ còn muốn nói với tôi một điều gì, chỉ
nghĩ đến điều đó thôi tôi đã thấy buồn cười. Chuyện bịa của vú em. Ngáo
ộp cho trẻ con, Giêhôva cho người lớn. Không, mai sau của chúng ta thuộc
về đêm tối. Đằng sau ngôi mộ chỉ còn có những hư vô ngang nhau. Anh đã
là Xácđanapan, anh đã là Vanhxăng đơ Pôn, cái đó cũng thành con số không
như nhau. (Sardanapale:
nhân vật truyền thuyết của thành quốc Babylone, nổi tiếng hư hỏng và
hèn nhát; Saint Vincent de Paul: Thánh tử vì đạo trong thế kỷ I ở La Mã,
nổi tiếng là người đạo đức, đã viết nhiều chương trong Tân ước.)Đó
là cái có thật. Vậy thì hãy sống, sống trên hết. Hãy dùng lấy cái tôi
khi nó còn trong tay anh. Nói thật, tôi xin thưa với ông, ông giám mục
ạ, rằng tôi có triết lý của tôi và triết gia của tôi. Tôi không bị mê
hoặc bởi những lời nói nhảm nhí. Cố nhiên, rồi cũng phải có gì cho kẻ ở
dưới, những người chân đất, những người mài dao, những kẻ khốn khổ.
Người ta tọng cho họ nuốt những thần thoại, những ảo tưởng, nào linh hồn
bất tử, nào thiên đường, các vì sao. Họ cứ mà nhai các thứ ấy, cứ mà
phết lên mẩu bánh không. Kẻ không có gì cả thì đã có Chúa Trời. Đúng đó
là phần ít ỏi nhất. Tôi không ngăn trở điều đó, nhưng tôi giữ cho ông
Negiông. Chúa Trời là cái rất tốt cho dân chúng.
Ông giám mục vỗ tay:
-
Nói như thế mới là nói! – Ông reo lên – Quí hóa biết bao, thật là tuyệt
diệu cái duy vật ấy! Chả phải ai muốn là có được đâu. À! Có nó thì không
bao giờ còn bị lừa nữa, không còn khờ dại mà để bị đày biệt xứ như
Catông, bị ném đá như Êchiên, càng không để bị thiêu sống như Gian Đác.
Kẻ nào tạo được cho mình cái duy vật quí hóa ấy sẽ lấy làm vui thấy mình
chẳng chịu trách nhiệm về cái gì cả. Mình có thể nuốt tươi tất thảy
không chút băn khoăn, những chức vụ, những nghề ăn không ngồi rồi, những
tước vị, những quyền hành tóm được chính đáng hay không chính đáng,
những cách nói lời rồi lại ăn lời để hốt bạc, những sự phản bội bổ ích,
những sự đầu hàng ý vị của lương tâm. Và cuối cùng thì bước xuống mồ sau
khi dạ dày đã tiêu sạch mọi thứ. Thật là thú vị! Những điều đó, không
phải là tôi nói ông đâu, ông thượng nghị sĩ ạ. Tuy nhiên, tôi không thể
nào mà không khen ngợi ông. Các ngài quyền cao chức cả, chính miệng các
ngài nói ra, các ngài có triết lý riêng của mình và cho mình, một thứ
triết lý hay ho, tế nhị, chỉ riêng người giàu sang mới hiểu nổi và dùng
để nấu món gì cũng được, nhất là để nêm tiêu muối cho các khoái lạc ở
đời thì càng tuyệt. Cái triết lý ấy lấy từ đáy sâu và có những nhà thám
hiểm đặc biệt moi móc lên. Nhưng các ngài cũng có lòng từ thiện, các
ngài không đến nỗi cho là xấu cái việc dân chúng lấy việc tin vào Chúa
làm triết lý của mình, giông giống như món ngỗng hầm hạt dẻ là món gà
nhồi nấm của người nghèo.




Để
mọi người có một ý niệm về cuộc sống gia đình của ông giám mục và cách
hai bà phụ nữ đem mọi hành động, mọi ý nghĩ, cả mọi bản năng phụ nữ rất
hay giật thót của mình, phục tùng những thói quen và những ý định của
ông giám mục, mà không cần ông phải mất công nói ra lời, chúng tôi thấy
không gì tốt hơn là sao lại đây bức thư của cô Baptistin gửi cho bà tử
tước Boasơvrông, người bạn từ thời thơ ấu của mình. Bức thư ấy hiện
chúng tôi đang giữ.
“Đinhơ, 16 tháng 12 năm 18…
Bà
chị kính mến, không ngày nào chúng tôi không nhắc đến bà chị. Cái đó kể
ra đã thành thói quen, nhưng cũng có một lý do nữa. Bà chị cứ tưởng
tượng dùm cho là bà Magơloa trong khi chùi rửa, quét bụi trần nhà và cái
bức vách, lại có những phát hiện đấy. Hai buồng chúng tôi đều phất giấy
cũ quét vôi trắng, giá như ở trong một lâu đài như của bà chị chắc cũng
không đến nỗi làm cho nó xấu đi. Bà Magơloa đã xé tất cả chỗ giấy. Bên
dưới có nhiều thứ. Các phòng khách của tôi, ở đấy chẳng có bàn ghế gì,
chúng tôi dùng để phơi quần áo vừa ngâm xong, cao năm thước và rộng trên
năm thước, có trần xưa kia quét sơn, dát vàng với nhiều xà ngang như ở
nhà bà chị. Hồi nhà này còn là nhà thương, chung quanh phòng đều lót
vải. Có cả những bức chạm gỗ thời bà cụ nội chúng ta. Nhưng chính là
phải xem buồng của tôi kia. Bà Magơloa đã tìm thấy dễ thường dưới mười
lớp giấy dán chồng nhau, nhiều bức tranh sơn, không đẹp lắm nhưng coi
được. Có bức hình Minecvơ phong kỵ sĩ cho Têlêmac, có bức cũng hình
Têlêmac trong vườn cây. Tôi quên mất tên. Cái
nơi các bà người La Mã cũng đến trong một đêm. Tôi nói gì với bà chị
nữa nhỉ? Tôi có đủ những đàn ông, đàn bà La Mã (chỗ này có một chữ không
đọc được) và một đám tùy tùng. Bà Magơloa đã lau rửa sạch sẽ các thứ ấy
và mùa hè này bà ấy sẽ chữa lại đôi chỗ hư hỏng tí chút, rồi sơn lại
một loạt, thế là cái buồng của tôi trở thành một nhà bảo tàng thật sự.
Bà ấy cũng tìm được trong một xó kho thóc hai cái bàn chân quì kiểu xưa.
Thợ họ đòi hai ê-quy sáu phơrăng mới sơn lại, nhưng tốt hơn là để tiền
ấy cho kẻ nghèo; với lại cái bàn ấy trông cũng xấu xí, tôi thích một cái
bàn tròn bằng gỗ đào hoa tâm hơn.
Tôi
thấy mình luôn được sung sướng. Ông anh tôi tốt quá. Ông đem tất cả cho
kẻ khó và người ốm đau. Vì thế chúng tôi khá lúng túng. Xứ này mùa đông
lại gay gắt mà cũng phải làm một cái gì cho những kẻ thiếu thốn. Chúng
tôi chỉ còn vừa đủ tiền củi sưởi và dầu đèn. Bà chị thấy không? Như thế
cũng rất dễ chịu!
Ông
anh tôi lại có cái thói quen riêng. Lúc chuyện trò, ông nói rằng một
ông giám mục phải như thế mới được. Bà chị cứ hình dung cho là nhà chẳng
bao giờ đóng cửa. Muốn vào thì cứ vào và một bước là ở ngay trong buồng
ông ấy. Ông chả sợ gì cả. Ban đêm cũng vậy. Ông cho đó là dũng cảm
riêng của ông.
Ông
không muốn tôi sợ giùm cho ông, mà cũng không muốn cho bà Magơloa phải
sợ. Ông xông pha mọi thứ nguy hiểm nhưng lại không muốn chúng tôi có vẻ
để ý đến. Cũng phải biết cái lối của ông ấy là thế.
Trời
mưa ông cũng đi, gặp nước ông cũng lội, mùa đông ông vẫn đi xa. Ông
chẳng sợ gì đêm tối, đường xá không an toàn ông cũng mặc; ông cũng chẳng
ngại gì đụng đầu với những tên vô lại.
Năm
ngoái, ông đi một mình đến một vùng trộm cướp. Ông không muốn đem chúng
tôi theo. Ông vắng biệt những nửa tháng. Lúc ông trở về, hóa ra chẳng
có chuyện gì xảy ra cả, người ta tưởng ông chết thì ông lại rất khỏe
mạnh. Ông nói: “Người ta đã cướp bóc tôi như thế này đây!” Và ông mở
chiếc hòm đựng đầy các bảo vật của nhà thờ Ămbroong, mà bọn cướp đã tặng ông.
Lần
ấy, trên đường về, chẳng là tôi cùng một số bạn bè của ông đã đi hai
dặm để đón ông, tôi không kìm mình được nên có cằn nhằn ông một chút,
nhưng đã chú ý chỉ nói lúc chiếc xe kêu lạch cạch để không một ai nghe
thấy.
Thời
gian đầu tôi tự bảo: “Không có nguy hiểm gì làm ông chùn bước, ông này
tợn thật”. Bây giờ thì rồi tôi cũng quen đi. Bà Magơloa có định cản trở
ông thì tôi ra hiệu bảo bà ấy dừng. Mặc ông muốn xông pha nguy hiểm thì
ông cứ làm. Phần tôi, tôi kéo bà Magơloa đi, rồi tôi về buồng mình, tôi
cầu nguyện cho ông và tôi thiếp đi. Tôi vẫn yên tâm, vì tôi biết rằng
nếu có tai biến gì xảy ra cho ông thì đời tôi cũng chấm dứt. Tôi sẽ đi
về với Chúa cùng ông anh và đức giám mục của tôi. Bà Magơloa thì có vất
vả hơn mới làm quen được với cái nhà bà gọi là sự bất cẩn của ông. Nhưng
bây giờ thì đã thành nếp rồi. Hai chúng tôi cùng cầu kinh, cùng sợ với
nhau và cùng nhau ngủ thiếp đi. Quỉ có vào nhà thì cũng mặc xác nó muốn làm gì thì làm. Nói cho cùng, chúng tôi còn sợ cái gì trong
nhà này? Luôn luôn chúng tôi đã có một người nào đó bên cạnh và người
đó lại là người có quyền lực nhất. Quỉ có thể tạt qua, còn kẻ ở thường
trực lại là Chúa.
Như
vậy đối với tôi là đủ. Bây giờ ông anh tôi cũng chẳng cần nói với tôi
một tiếng nào. Ông không nói tôi cũng hiểu và chúng tôi phó mình cho
Thượng đế.
Đó là cách cư xử của một con người có cái vĩ đại trong đầu óc.
Bà
chị ạ, tôi đã hỏi ông anh tôi để tìm hiểu về dòng họ Phô mà bà chị có
nhờ tôi. Rõ là cái gì ông cũng biết và ông cũng nhớ nhiều kỷ niệm lắm,
vì ông luôn vẫn trung thành với nền quân chủ. Đúng đó là một thế gia
Nóocmăng rất xưa trong quận Căng. Cách đây năm trăm năm trong gia đình
ấy đã có một vị là Raun đơ Phô, một vị là Giăng đơ Phô và một vị là
Tômát đơ Phô, cả ba đều là quí tộc, trong đó có một là lãnh chúa ở
Rơsơpho. Người cuối cùng trong họ là Ghi Êchiên Alêchdăng, chỉ huy trung
đoàn và cũng giữ chức vụ gì đó trong kỵ binh của Brơtanhơ. Con gái ông
này là Mari Luidơ lấy Adriêng Saclơ đơ Gramông, con trai công tước Lui
đơ Gramông, đại tá vệ binh và chuẩn tướng trong quân đội. Tên họ này có
thể viết nhiều cách khác nhau nhưng cũng là Phô cả.
Bà
chị quí mến ơi, mong bà chị trình với Đức Khâm mạng trong hàng thân
thích tôn kính của bà chị, nhớ giùm tên chúng tôi trong lời cầu kinh của
ngài. Còn cô Xivani yêu quí của bà chị, cô ấy đã làm một việc mà không
dùng những phút ngắn ngủi cô ấy được gần
bà chị mà viết thư cho tôi. Cô ấy sức khỏe, học hành vừa ý bà chị và
vẫn yêu tôi luôn luôn. Đó là tất cả những điều tôi mong muốn. Nhờ bà chị
mà tôi nhớ đến cô ấy. Tôi lấy làm sung sướng dạo này sức khỏe tôi không
đến nỗi tồi lắm, nhưng cứ ngày càng gầy thêm. Đến đây, bút cùn mực cạn,
xin từ biệt bà chị. Kính chúc bà chị mọi sự tốt đẹp. Kính chào.


T.B.
– Cô em dâu của bà chị vẫn ở đây với gia đình mình. Cậu cháu trai của
bà chị kháu lắm. Bà chị chắc không ngờ là cậu ta sắp lên năm nhỉ! Hôm
qua cậu ta thấy một con ngựa đi ngang qua, đầu gối quấn bao vải, cậu ta
nói: con ngựa có cái gì ở đầu gối thế nhỉ? – Cậu bé ngoan quá! Em trai
cậu kéo lê một cái chổi cùn quanh phòng như kéo xe và nói: “Nào! Nào!”
Cứ
cái thư này thì thấy rõ hai người đàn bà đã biết khuôn mình theo cách ăn
ở của ông giám mục với cái biệt tài của phụ nữ, nó giúp họ hiểu người
đàn ông hơn cả người đàn ông. Ông giám mục có cái vẻ người hiền lành,
hồn nhiên, không bao giờ thay đổi, nhưng có lúc lại có những hành động
lớn lao táo bạo và hết sức đẹp đẽ mà hình như chính ông cũng không ngờ
đến. Hai bà run sợ nhưng cứ để tự nhiên. Cũng có khi bà Magơloa thử có
đôi lời trách móc trước khi ông làm, nhưng khi ông đang làm và làm xong
thì không bao giờ bà có lời nào. Tuyệt nhiên không ai làm rầy ông, khi
việc đã bắt đầu, dù chỉ bằng một dấu hiệu. Một đôi lúc, ông chẳng cần
nói, có lẽ ông cũng không có ý thức rõ rệt, vì đức giản dị của ông quá
hoàn toàn, hai bà cảm thấy một cách mơ hồ rằng ông đang hành động như
một giám mục chân tu; và như thế hai bà chỉ còn như hai cái bóng đi lại
trong nhà. Hai bà phục vụ ông một cách ngoan ngoãn và nếu phục tòng là
giấu mặt thì hai bà luôn luôn giấu mặt. Nhờ có một năng khiếu tinh tế
rất đáng phục, hai bà biết rằng có những sự săn sóc nào đó lại làm cho
người ta khó chịu. Vì vậy mà ngay lúc cảm thấy ông đang lâm nguy, hai bà
hiểu rất rõ, không phải chỉ ý nghĩ mà bản chất của ông, nên không còn
giữ gìn cho ông nữa mà phó thác cho Chúa.

Với lại cô Baptistin cũng
từng nói, như trên đây đã thấy, hễ ông anh bà có mệnh hệ nào thì bà cũng
không sống nữa. Bà Magơloa thì không nói ra, nhưng bà cũng hiểu như
vậy.



Sau
bức thư nói trên kia được ít lâu, ông giám mục làm một việc, theo dư
luận thành phố, còn liều lĩnh hơn việc đi qua vùng núi non của bọn lục
lâm nữa.
Ở vùng nông thôn kế cận thành Đinhơ, có một ông già sống đơn độc. Người ấy, xin nói ngay cái tiếng ghê gớm, nguyên là một tay có chân trong viện Quốc ước (Nguyên
văn: Conventionnel, nghĩa là một dân biểu trong viện Quốc ước. Viện này
đã thiết lập chế độ cộng hòa, phế và xử tử Lui thứ XVI, thi hành chuyên
chính để bảo vệ cách mạng, bảo vệ nước Pháp). Tên ông ta là G.
Xã hội nhỏ bé thành Đinhơ
nói đến G. một cách ghê tởm. Một tay cách mạng, các ngài tưởng tượng
được chăng? Ngữ ấy sống ở cái thời người ta mày tớ với nhau và gọi nhau
là công dân kia, công dân nọ. Có thể nói hắn là một con quái. Chính tay
hắn không bỏ phiếu giết vua, nhưng cũng gần như thế. Hắn là một con
người ghê gớm. Tại sao, lúc các vị hoàng thân chính thống về nước, người
ta lại không lôi nó ra tòa án đặc biệt mà xử? Đã đành là không xử tử,
vì có chính sách khoan hồng, nhưng ai cấm giáng cho nó một cái án chung
thân phát vãng! Cũng phải làm một cái gì để răn người chứ!... Vả lại,
hắn là một tên vô thần chủ nghĩa, cũng như cả bè lũ chúng – Bầy ngỗng
bàn tán về con kên kên.
Nhưng
G. có phải là con kên kên không? Đúng là một con kên kên, nếu như người
ta nhìn đến cảnh cô độc cục cằn của hắn. Hắn không biểu quyết xử tử vua
nên không bị đày biệt xứ. Hắn được ở lại nước Pháp.
Hắn
ở cách thành phố độ bốn mươi lăm phút, xa làng mạc, xa đường cái, trong
một nếp thung lũng hẻo lánh, hoang vu. Người ta bảo là ở đấy có một
mảnh đồng, giống như một cái ổ, một thứ xào huyệt. Không có láng giềng,
cũng chẳng bao giờ có khách tạt qua. Từ khi hắn đến ở đó thì con đường
mòn qua lại cũng bị cỏ che lấp. Người ta ghê rợn nói đến chỗ ấy cũng như
nói đến cái nhà của một tên đao phủ.
Nhưng
ông giám mục nghĩ đến hắn và thỉnh thoảng nhìn về phía lùm cây ở chân
trời là chỗ thung lũng hắn ở, ông nói “ở nơi kia có một linh hồn hiu
quạnh”.
Và trong thâm tâm ông nghĩ: “Ta cần phải đi thăm hắn”.
Phải
nhận thấy rằng cái ý ấy lúc đầu có vẻ rất tự nhiên, nhưng lâu dần càng
suy nghĩ ông càng thấy kỳ quặc, phi lý, có phần ghê tởm nữa. Bởi vì, nói
cho đúng, ông không thoát khỏi cảm tưởng chung của mọi người. Đối với
người cách mệnh ấy ông muốn xa lánh, nghĩa là ông gần như thù hằn hắn
ta, nhưng điều này tự ông không thấy rõ lắm.
Ghẻ của con chiên có làm cho người mục đồng xa lánh nó không? Nhưng con chiên này nó thế nào ấy!
Ông giám mục băn khoăn lắm. Một đôi khi, ông dời bước đi về phía ấy, rồi thình lình ông quay gót.
Thế
rồi một hôm, người ta xì xào là chú bé mục đồng giúp việc cho tên sát
nhân già kia ra phố mời thầy thuốc, là hắn bị bệnh bại liệt sắp chết, có
lẽ không qua được đêm nay.
Một đôi người thêm: may mắn làm sao!
Ông giám mục lấy gậy, khoác áo dạ ngoài vì chiếc áo thâm của ông quá sờn cũ và gió đêm sắp thổi lạnh, rồi ông ra đi.
Trời
đã ngã về chiều, mặt trời sắp lặn, ông giám mục mới đến nơi bị loại bỏ.
Khi nhận ra là đã đến gần miệng ổ, ông không thể giữ cho trống ngực
khỏi đánh. Ông bước qua một cái hào, đi hết một hàng giậu, nâng một dàn
nho lên vào một khu vườn hoang tàn, mạnh dạn bước mấy bước và ở cuối
vườn, sau một bụi cây rậm, cái hang ổ hiện ra đột ngột.
Đó là một túp lều thấp, nghèo nàn, bé nhỏ mà sạch sẽ, mặt trước có một giàn nho.
Trước cửa, trong chiếc ghế xe cũ kỹ, loại ghế nông dân, một ông già tóc bạc đang ngồi mỉm cười với mặt trời.
Bên cạnh ông già có một chú mục đồng. Nó đưa cho ông một bát sữa.
Trong lúc ông giám mục lặng lẽ nhìn, ông già nói với chú bé:
- Cám ơn chú, ta không cần gì nữa hết.
Ông không cười với mặt trời nữa, quay sang mỉm cười với chú bé.
Ông
giám mục bước tới. Nghe tiếng động, ông già quay lại và mặt ông tỏ vẻ
ngạc nhiên, với cái lượng ngạc nhiên còn lại sau một cuộc đời dằng dặc.
Ông nói:
- Từ khi tôi về đây đến nay, lần này là lần đầu tiên có người đến nhà tôi. Thưa ông, ông là ai?
Ông giám mục đáp:
- Tôi là Biêngvơnuy Mirien.
- Biêngvơnuy Mirien! Tôi đã nghe nói đến tên ấy. Ông có phải là người mà dân chúng gọi là Đức Cha Biêngvơnuy đó chăng?
- Chính tôi.
Ông già cười nụ:
- Thế thì ông là giám mục của tôi?
- Hình như thế.
- Mời ông vào.
Người cách mạng đưa tay, nhưng ông giám mục không bắt. Ông chỉ nói:
- Tôi lấy làm sung sướng nhận thấy rằng người ta đã dối tôi. Ông không ốm đau gì thì phải.
- Tôi sắp khỏi rồi.
Ông già nghĩ một tí rồi nói tiếp:
- Ba tiếng đồng hồ nữa thì tôi chết.
Ông lại nói:
-
Tôi cũng hơi biết nghề làm thuốc ít nhiều. Tôi biết người thế nào là sắp
chết. Hôm qua tôi chỉ thấy lạnh ở hai bàn chân; sáng nay lạnh lên đến
gối; bây giờ tôi cảm thấy nó lên đến thắt lưng rồi; khi nó lên đến tim
thì tôi ngừng sống. Mặt trời đẹp quá phải không ông? Tôi bảo đẩy tôi ra
đây để nhìn vạn vật một lần cuối. Ông cứ nói chuyện đi, nghe chuyện
không làm cho tôi mệt đâu. Ông đến xem một con người sắp chết là tốt
đấy. Lúc chết mà có một người làm chứng cho mình thì cũng hay! Ai cũng
có những tật riêng. Tôi, thì tôi muốn gắng đến sáng hãy đi, nhưng xem ra
chỉ còn được sống ba tiếng nữa là cùng. Tôi sẽ nhắm mắt vào lúc đêm
tối. Nhưng cần quái gì! Chết là một chuyện đơn giản, cần gì phải có ánh
bình minh mới chết được! Đành thế. Tôi sẽ nhắm mắt dưới ánh sao.
Ông già quay về phía chú mục đồng:
- Con đi ngủ đi con. Con đã thức đêm hôm qua, hôm nay con phải mệt.
Chú bé bước vào trong lều.
Ông già nhìn theo nó, nói một mình:
- Khi nó ngủ thì tôi chết. Cũng là giấc ngủ cả, có thể ở bên cạnh nhau lắm chứ!

Ông
giám mục không cảm động như ở mọi trường hợp khác. Ông cảm thấy không
có Chúa trong cái lối chết này. Vả lại cũng cần phải nói hết, nói cả
những mâu thuẫn vụn vặt trong những tâm hồn vĩ đại! Ông giám mục hơi
phật ý vì không được gọi là Đức Cha, tuy cũng có khi ông đem tiếng Ông
lớn ra cười cợt. Ông toan gọi người cách mạng già là: công dân. Ông
thoáng có ý muốn sỗ sàng cộc lốc, như nhiều thầy thuốc và cố đạo, tuy
ông không quen cái lối ấy. Chung qui, con người ấy, tay cách mạng ấy,
dân biểu ấy, đã một thời lẫy lừng quyền thế; cho nên, có lẽ đầu tiên
trong đời, ông giám mục muốn có thái độ nghiêm khắc.
Người
cách mạng thì đối với ông chân tình và khiêm nhượng; trong thái độ của
ông, người ta cảm thấy vẻ khiêm tốn của một người biết mình sắp trở
thành cát bụi.
Ông
giám mục thường tránh tọc mạch vì ông cho tọc mạch cũng gần như xúc
phạm người ta. Nhưng ông không thể không chú ý quan sát người cách mạng.
Ông chú ý nhưng không phải vì có cảm tình cho nên đối với một người nào
khác mà ông chú ý như thế tất lương tâm ông sẽ cắn rứt. Nhưng một tên
cách mạng theo ông thì còn luật lệ nào che chở cho, cả đến luật nhân ái
nữa.
Ông
G. bình tĩnh, nửa thân trên vươn thẳng, giọng nói sang sảng. Ông thuộc
về cái hạng ông già tám mươi cứng cáp làm các nhà sinh lý học kinh ngạc.
Cách mạng đã có nhiều người như thế, những người cũng to lớn như thời
đại. Nhìn ông, người ta cảm thấy đó là một con người đã qua trăm rèn
nghìn luyện. Cử chỉ dáng điệu của ông là của con người khỏe mạnh, tuy
ông sắp chết trong giây lát. Tia mắt trong sáng, giọng nói chắc nịch,
cái nhún vai hùng mạnh của ông làm cho thần Chết thất vọng, làm cho quỉ
sứ bắt vong phải quay trở về vì ngỡ mình lầm cửa. Ông G. chết hình như
là vì ông vui lòng muốn chết thôi. Trong cách hấp hối của ông, có sự chủ
động. Chỉ có chân ông là cứng đờ: U minh nắm ông ở đôi chân ấy. Hai bàn
chân chết lạnh nhưng đầu vẫn sống một cách mãnh liệt, chói ngời ánh
sáng. Trong giờ phút nghiêm trọng ấy, ông G. giống như ông vua trong
chuyện cổ tích đông phương nọ, phần trên người là xương thịt, phần dưới
là đá hoa.
Ông giám mục ngồi lên phiến đá bên cạnh. Đoạn khai đề khá đột ngột (Nguyên văn Latinh: ex abrupto), ông khen mà giọng như là khiển trách:
- Tôi mừng cho ông. Dẫu sao, ông đã không bỏ phiếu xử tử hoàng thượng.
Nhà cách mạng có vẻ như không để ý đến những gì chua chát ẩn đằng sau hai tiếng “dẫu sao”. Ông không cười nụ nữa. Ông trả lời:
- Ông chớ nên quá khen tôi. Tôi đã bỏ phiếu kết liễu bạo chúa.
Giọng nghiêm lạnh đối với giọng nghiêm khắc.
- Ý ông định nói gì? – Ông giám mục hỏi.
- Tôi muốn nói rằng con
người có một bạo chúa: đó là sự ngu dốt. Tôi đã bỏ phiếu kết liễu tên
bạo chúa đó. Tên bạo chúa đó đã đẻ ra chế độ quân chủ; quân chủ là uy
thế xây dựng trên sai trái, trí thức là uy thế xây dựng trên cái đúng,
cái chân. Chỉ có trí thức mới xứng đáng điều khiển con người.
- Và lương tâm – ông giám mục thêm.
- Cũng là một. Lương tâm là cái lượng tri thức bẩm sinh ở mỗi chúng ta.
Ông giám mục nghe luận điệu quá mới mẻ này thì hơi ngạc nhiên.
Nhà cách mạng nói tiếp:
- Còn việc giết Lui thứ XVI
thì tôi bỏ phiếu chống. Tôi nghĩ rằng tôi không có quyền giết người.
Nhưng tôi có nhiệm vụ tiêu diệt cái xấu. Tôi bỏ phiếu thủ tiêu bạo chúa,
nghĩa là thủ tiêu chế độ mãi dâm đối với đàn bà, thủ tiêu chế độ nô lệ
đối với đàn ông, thủ tiêu đêm tối đối với con trẻ. Biểu quyết cho chính
thể cộng hòa, tôi đã biểu quyết cái đó. Tôi biểu quyết cho bác ái, cho
đồng tâm, cho bình minh! Tôi góp sức đánh đổ các thành kiến và sai lầm.
Thành kiến và sai lầm đổ xuống thì hào quang hiện lên. Chúng tôi đây là
những người lật đổ thế giới cũ là một hũ chứa đau khổ, cái hũ ấy đổ úp
lên nhân loại thì thành một bình chứa niềm vui trong lành.
- Trong lẫn đục.
- Ông nên gọi là niềm vui bị vẩn đục và ngày nay sau cái năm 1814 (Năm phục hưng quân quyền ở Pháp sau thời kỳ Cách mạng và thời kỳ đế chế)
mà người ta gọi là sự hồi phục tai ngược của dĩ vãng, niềm vui tan
biến. Than ôi! Công trình dang dở! Thật vậy, chúng tôi đả phá chế độ cũ
trong việc làm nhưng chúng tôi không tiêu diệt được nó hoàn toàn trong
tư tưởng. Tiêu diệt các tệ hại chưa đủ, phải thay đổi cả phong tục. Cái
cối xay gió không còn, nhưng gió vẫn tồn tại.
- Các ông đã hủy phá tất cả. Hủy phá có thể có ích, nhưng tôi không tin sự phá hủy trong giận dữ.
- Thưa ông giám mục, công lý
có lúc phải phẫn nộ và sự phẫn nộ của công lý là yếu tố của tiến hóa.
Người ta muốn nói gì thì nói, mặc, cách mạng Pháp vẫn là bước tiến vĩ
đại nhất của nhân loại từ khiChúa Giêsu ra đời. Dang dở, đúng, nhưng mà
tuyệt vời. Nó đã phát hiện tất cả những bài toán xã hội. Nó đã làm cho
trí não con người dịu đi: nó vỗ về, trấn tĩnh, soi sáng; nó giội lên mặt
đất từng dòng suối văn minh. Nó là một điều hay. Cách mạng Pháp là lễ
tức vị của nhân loại.
Ông giám mục không thể không lẩm bẩm:
- Thật vậy ư? Còn năm 93! (Năm
viện Quốc ước thi hành chuyên chính cao độ để bảo vệ chế độ cộng hòa
mới xây dựng và lãnh thổ nước Pháp bị uy hiếp. Bọn phản đối lấy cớ là có
nhiều máu đổ để công kích cách mạng và tranh thủ bọn không lập trường)
Nhà cách mạng ngồi thẳng người lên với một vẻ nghiêm trang hầu như ảm đạm. Ông lấy hết hơi sức của một người sắp chết, thét lên:
- Ồ! Tôi biết mà! Năm 93!
Phải đấy, tôi đợi ông nói lên cái tiếng ấy. Một đám mây mù vầy vẩn đằng
đẵng một nghìn năm trăm năm. Thế rồi sau mười lăm thế kỷ nó bị đánh tan.
Ông, ông muốn lên án tiếng sét đánh tan mây mù.
Ông giám mục cảm thấy mình có một chỗ yếu nào đó đã bị đánh trúng. Cố để không nao núng, ông đáp:
- Quan tòa nhân danh công lý
mà nói, cố đạo vì nhân ái mà nói; nhân ái không gì khác là hình thái
công lý tối cao. Sấm sét không nên đánh lầm.
Ông nhìn đăm đăm vào mặt nhà cách mạng, hỏi tiếp:
- Thế Lui XVII? (Con Lui
XVI, cháu nội Lui XV là một ông vua bị dân chúng ghét nhất. Lui XVII bị
giam trong ngục và chết năm 1793, lúc lên 10 tuổi.)
- Lui XVII? Xem nào! Ông
thương khóc ai? Thương khóc em bé vô tội à? Thế thì được. Tôi cũng
thương khóc với ông. Hay là ông thương khóc hoàng tử Lui? Hãy để cho tôi
xem lại. Đối với tôi, đứa bé em thằng Cactut (một tên tướng cướp lừng danh),
một thằng bé vô tội bị buộc qua nách treo lên ở pháp trường cho đến
chết, chỉ vì cái tội là em Cactut, đứa bé ấy cũng đáng thương xót như
đứa cháu vua Lui XV là một thằng bé vô tội bị hành hạ trong ngục
Tăngpơlơ, vì cái tội ác duy nhất là cháu nội Lui XV.
- Thưa ông, tôi không thích người ta so sánh như thế.
- Cactut? Lui XV? Ông kêu thiệt thòi cho Cactut hay Lui đấy?
Yên lặng trong giây lát. Ông
giám mục gần như hối tiếc là mình đã trót đến đây, tuy nhiên ông lờ mờ
cảm thấy mình nao núng, nao núng một cách khác thường.
Nhà cách mạng lại nói:
- Ồ! Ông cố đạo không ưa
nghe nói trắng sự thật. Nhưng Chúa Giêsu ngày trước lại ưa. Chúa cầm một
cái roi đập bụi cho điện thờ. Cây roi chớp hào quang của Chúa nói sự
thật lên không vị nể. Khi Chúa kêu: Để trẻ đến với ta (Nguyên văn Latinh: Sinite parvulos). Chúa không phân biệt những đứa trẻ con. Chúa không ngần ngại ghép con của Barabat với con của Hêrốt (Barabas: một tên sát nhân, cũng bị giam với Giêsu; Herode: vua Giuyđê, đã kết án Giêsu).
Thưa ông, sự trong trắng tự nó đã là một chiếc mũ bình thiên, sự trong
trắng không cần đến cái tước điện hạ. Sự trong trắng rách rưới cũng
tuyệt vời cao quí như sự trong trắng khoác long bào.

Ông giám mục nói khẽ:
- Đúng thế!
- Tôi nhấn thêm nữa. Ông
nhắc đến Lui XVII. Chúng ta hãy thống nhất với nhau. Chúng ta có khóc
tất cả những người vô tội, những kẻ tử nạn, tất cả những trẻ em, bất kỳ
là thường dân hay quí tộc không? Khóc thế thì tôi tham dự. Nhưng như thế
thì phải đi ngược dòng lịch sử tận trước năm 93, trước Lui XVII để bắt
đầu thương xót. Tôi khóc con vua chúa với ông nếu như ông chịu khóc con
dân nghèo với tôi.
- Tôi khóc tất cả những đứa bé ấy.
Ông G. la lớn:
- Đồng đều như nhau! Mà nếu
cán cân cần phải nghiêng về một bên nào, tôi mong rằng nó sẽ nghiêng về
bên dân chúng. Dân chúng đã chịu khổ lâu hơn.
Lại yên lặng. Rồi người cách
mạng cất tiếng trước. Ông chống khủy tay, nhỏm người lên, beo một chút
thịt bên má như người ta thường làm một cách vô tình khi người ta hỏi
cung hay là kết án. Cặp mắt tập trung tàn lực, ông chất vấn ông giám
mục. Cuộc chất vấn thật là nẩy lửa:
- Thật thế, thưa ông, dân
chúng đau khổ đã lâu đời lắm rồi. Nhưng thôi, đó không phải là vấn đề.
Tôi muốn hỏi ông, ông đến đây chất vấn tôi và nói chuyện Lui XVII để làm
gì? Tôi không quen biết ông. Từ khi đến xứ này tôi luôn ở trong khu
vườn nhỏ này, chỉ một mình, không bước chân ra ngoài, chẳng trông thấy
ai ngoài chú bé giúp việc cho tôi đó. Tên tuổi ông, tôi có phong phanh
nghe đến thật và tôi công nhận rằng những tiếng đồn về ông không đến nỗi
xấu. Nhưng cái ấy cũng vị tất có nghĩa lý gì. Những người khôn khéo có
bao nhiêu cách lấy lòng anh dân đen ngay thật! Nói đến đây mới nhớ rằng
tôi không nghe tiếng xe của ông đến, có lẽ ông để xe ở ngoài khu rừng, ở
chỗ rẽ chăng? Tôi nhắc lại là tôi không biết ông. Ông nói ông là giám
mục, nhưng cái ấy cũng không làm cho tôi biết gì hơn về nhân phẩm của
ông. Tóm lại, tôi nhắc lại câu hỏi của tôi: Ông là ai? Ông là một vị
giám mục, tức là một bậc vương tước trong giáo hội, một khách lầu son
gác tía, có gia huy, có lợi tức, có bổng lộc rất hậu. Tước giám mục
thành Đinhơ lĩnh mười lăm nghìn phơrăng lương chính, mười nghìn phơrăng
lộc, tổng cộng hai vạn rưỡi. Ông có bồi bếp phục dịch, có quân hầu áo
nâu, trên bàn ăn toàn là cao lương mỹ vị, thứ sáu thì xơi chim cuốc, cái
hạng mũ áo nghênh ngang, đi xe ngày hội, có kẻ hầu ngựa nhân danh Chúa
Kirixitô đi chân đất! Ông là một vị trọng chức trong giáo hội. Bổng lộc,
dinh thự, ngựa xe, kẻ hầu người hạ, mỹ vị cao lương, tất cả những thứ
khoái lạc của cuộc sống, ông đều có như những vị trọng chức khác và ông
cũng hưởng thụ như họ. Tốt lắm, nhưng các cái ấy nói nhiều hoặc chưa nói
đủ. Nó không giúp tôi thấy sáng cái giá trị chính, cái giá trị thực
chất của ông, là người có lẽ có tham vọng đến đây để dạy không cho tôi.
Tôi đương nói chuyện với người nào đây? Ông là ai vậy?
Ông giám mục cúi đầu, đáp:
- Một con giun đất. (Nguyên văn Latinh: Vermis sum)
Nhà cách mạng lầm bầm:
- Hừ, giun đất đi xe tứ mã!
Bây giờ đến lượt nhà cách mạng kiêu hãnh, mà ông giám mục thì nhún nhường.
Ông giám mục dịu dàng nói luôn:
- Cũng được. Nhưng xin ông
giải thích cho tôi điều này: Xe của tôi đỗ đằng sau lùm cây vài bước,
bàn ăn của tôi có cao lương mỹ vị, có chim cuốc ngày thứ sáu, bổng lộc
của tôi đến hai mươi lăm nghìn phơrăng, tôi có dinh thự, có kẻ hầu người
hạ, tại sao những thứ ấy lại chứng minh rằng lòng thương người không
phải là một đức tốt, lượng bao dung không phải là một nghĩa vụ và năm 93
không phải là đã quá tàn nhẫn?
Nhà cách mạng đưa tay qua trán như để xua đi một đám mây mù:
- Trước khi trả lời ông, tôi
tha thiết xin ông thứ lỗi cho tôi. Tôi vừa có lỗi. Ông vào nhà tôi, ông
là khách. Tôi có bổn phận phải đối xử lịch sự với ông. Ông không thừa
nhận ý kiến tôi, lẽ ra tôi chỉ cần bác bỏ các luận điểm của ông mà thôi.
Sự giàu sang, hưởng thụ của ông là những ưu thế cho tôi trong cuộc
tranh luận nhưng không dùng đến cái ưu thế ấy mới là lịch sự. Tôi hứa sẽ
không dùng đến nữa.
- Xin cám ơn ông.
Ông G. lại nói:
- Bây giờ thì chúng ta hãy
trở lại cái việc ông yêu cầu tôi giải thích. Chúng ta đã dừng lại ở chỗ
nào nhỉ? Ông đã nói thế nào? Rằng năm 93 quá tàn nhẫn phải không?
- Tàn nhẫn, đúng. Việc Mara (Marat:
một trong những lãnh tụ trứ danh của cách mạng Pháp. Chí công vô tư,
không nhân nhượng đối với kẻ thù của cách mạng. Marat rất được dân chúng
tin yêu) vỗ tay hoan nghênh cái máy chém, ông nghĩ thế nào?
- Ông nghĩ thế nào đối với việc Bôtxuyê (Bossuet:
giám mục ở triều đình Lui XIV, xuất thân đại quí tộc, đã có nhiều bài
giảng và điếu văn văn hoa và đầy hình ảnh, làm cho văn học sư Pháp kể
ông vào hàng nhà văn; Nguyên văn Latinh: To Deum) hát bài Tụng chúa cho bọn lính đầu rồng chém chết tín đồ đạo Cải cách?
Câu trả lời thật là độc địa,
nó xỉa ngay vào đích như một mũi kiếm thép. Ông giám mục rùng mình. Ông
không biết đánh trả thế nào, nhưng ông thấy phật ý vì cái cách nói về
Bôtxuyê. Những người sáng suốt nhất vẫn có những thần tượng của họ và
khi luận lý của người khác xúc phạm đến những người họ sùng bái thì họ
cảm thấy như đau.
Nhà cách mạng bắt đầu thở
dốc. Đàm suyễn của người hấp hối chen lấn vào những hơi thở cuối cùng
làm cho lời nói bị đứt quãng. Nhưng nhìn vào cặp mắt người ta thấy tinh
thần của ông hoàn toàn minh mẫn. Ông nói tiếp:
- Tôi còn muốn nói một đôi
câu đây đó nữa. Nói chung cách mạng là một sự tự khẳng định vĩ đại của
nhân loại; than ôi! 93 là một đòn trả miếng. Ông thấy 93 tàn nhẫn, nhưng
còn tất cả thời kỳ quân chủ thì thế nào, thưa ông? Cariê là một tên
tướng cướp, còn Môngtroven thì ông gọi là gì? (Trong câu này và mấy
câu sau, tên đầu chỉ một nhân vật thời cách mạng, tên sau chỉ một nhân
vật thời quân chủ, đều có tên trong lịch sử) Phukiê Tanhvinh là một
thằng khốn, nhưng đối với Lamoanhông Bavin, ông nghĩ thế nào? Mayda xấu
xa, nhưng còn Xô Tavan? Lão Đuysên hung tợn, thế thì ông định dùng tiếng
gì để gọi lão Lơtenliê? Giuốcđăng – chặt – đầu – người là một con quái
vật, tuy thế hắn còn ít quái hơn là hầu tước Luvoa. Ông ơi, tôi thương
hại Mari Ăngtoanét đại công tước và hoàng hậu, nhưng tôi cũng thương
người đàn bà khốn nạn theo đạo Cải cách dưới triều vua Lui XIV kia. Năm
1685 người đàn bà có con đương bú ấy bị lột trần đến rốn, trói vào một
cây trụ, con chị bị giữ lại cách xa ở trước mặt chị; vú chị ứ đầy sữa,
tim chị ứ đầy đau thương. Đứa hài nhi xanh xao đói khát càng thấy vú
càng kêu la giẫy chết. Tên đao phủ bảo với người đàn bà, người mẹ, người
vú sữa ấy: “Bỏ đạo của mày đi!” Như thế là nó bắt chị hoặc bỏ con chết,
hoặc bỏ tín ngưỡng. Dùng cái khổ hình của Tăngtan (Theo thần thoại
Hy lạp, thì Tăngtan vì xúc phạm thần linh, bị thần linh phạt mãi mãi
đứng bên một dòng sông, dưới cái cây đầy quả. Đói khát quá, đưa tay hái
quả thì cành cây nhích lên cao, cúi xuống uống nước thì dòng sông cạn) đối
với một người mẹ như thế, theo ý ông, là thế nào? Thưa ông, ông nên nhớ
rằng cách mạng Pháp có những l‎ý lẽ của nó. Đời sau sẽ tha thứ cho cơn
phẫn nộ của nó. Kết quả đem lại là một thế giới tốt đẹp hơn. Nó sát phạt
ghê gớm nhưng kết quả là nhân loại được vỗ về an ủi. Tôi nói vắn tắt
thôi. Tôi xin dừng, bởi vì chân lý ở về phía tôi rõ rệt quá. Vả lại tôi
thấy người tôi sắp chết rồi.

Ông không nhìn ông giám mục nữa; ông kết thúc ý kiến bằng mấy lời bình tĩnh sau đây:
- Những vùng vẫy thô bạo của
tiến hóa là những cuộc cách mạng. Qua rồi, người ta nhìn thấy điều này:
là nhân loại bị giày vò nhưng nhân loại đã tiến lên.
Nhà cách mạng không ngờ rằng
mình vừa lần lượt hạ hết các đồn lũy trong tư tưởng ông giám mục. Tuy
thế, Đức Cha Biêngvơnuy cũng còn một vị trí cố thủ cuối cùng và từ vị
trí ấy ông phóng ra một câu cũng nghiệt ngã như lúc ban đầu:
-
Tiến hóa phải tin ở Chúa. Không thể làm điều lành mà không tín Chúa. Một
người hướng đạo của nhân loại mà theo chủ nghĩa vô thần là một người
hướng đạo hỏng.
Vị
dân biểu già không trả lời. Ông run run. Ông nhìn lên trời và một giọt
lệ tụ dần trong khóe mắt. Khi giọt lệ đã đầy mắt, nó chảy xuống cái má
trắng nhợt; ông nói khe khẽ, nói một mình, gần như bập bẹ, mắt đăm đăm
vào cõi sâu thẳm xa xôi:
- Lý tưởng ơi! Chỉ có mày là có thật!
Ông giám mục thấy trong người rung động một cách khó nói.
Sau giây lát im lặng, ông già chỉ một ngón tay lên trời, nói:
-
Có vô biên. Vô biên ở đấy. Nếu vô biên không có bản ngã , thì bản ngã đã
là giới hạn của vô biên. Nhưng vô biên tồn tại. Như thế là nó có bản
ngã. Bản ngã của vô biên là Chúa.
Ông
già hấp hối nói mấy câu rất to tiếng, giọng rung lên vì ngây ngất say
mê, y như thấy một người nào hiển hiện. Ông nói xong thì nhắm mắt lại.
Ông đã gắng quá nên kiệt sức. Rõ ràng là trong giây phút ấy, ông đã sống
hết cả mấy giờ còn lại của số mệnh ông. Những lời ông vừa nói kéo ông lại gần với Đấng ở thế giới bên kia. Giờ phút tối hậu đã đến.
Ông
giám mục biết thế. Thời giờ rất là khẩn trương mà ông, ông đến với tư
cách là một cố đạo. Từ chỗ cực kỳ lãnh đạm lúc ban đầu, ông đã dần dần
hóa ra cực kỳ xúc động. Ông nhìn cặp mắt nhắm, ông nắm bàn tay già, nhăn
nheo lạnh buốt, ông nghiêng đầu xuống mặt người hấp hối:
- Giờ phút này là giờ phút của Chúa. Ông có thấy rằng chúng ta gặp nhau mà không được việc gì thì rất đáng tiếc hay không?
Nhà
cách mạng mở mắt. Mặt ông vừa nghiêm trang vừa có vẻ sầm tối. Ông nói
chậm rãi, chậm rãi vì phẩm cách tâm hồn hơn là vì kiệt sức:
-
Thưa ông giám mục, tôi đã trọn đời suy nghĩ, học hành, chiêm niệm. Khi
tôi sáu mươi thì Tổ quốc gọi tôi và ra lệnh cho tôi tham gia việc nước.
Tôi đã tuân lệnh. Đời có tệ hại, tôi đánh đổ tệ hại; có cường quyền, tôi
tiêu diệt cường quyền; có công lý và chính nghĩa, tôi tuyên dương và
truyền giảng công lý và chính nghĩa. Lãnh thổ tổ quốc bị xâm lấn, tôi
chiến đấu bảo vệ lãnh thổ; nước Pháp bị uy hiếp, tôi đem ngực tôi hiến
cho nước Pháp. Trước kia tôi không giàu, bây giờ tôi nghèo. Tôi đã là
một trong những người cầm đầu nhà nước; kho tàng công khố lúc ấy đầy ứ
tiền, đến nỗi phải mang gỗ chống đỡ các bức tường chỉ chực vỡ tung vì
trọng lượng vàng bạc; nhưng tôi vẫn ăn cơm ở phố Cây Khô mỗi bữa hăm hai
xu. Tôi cứu người bị áp bực, tôi vỗ về người đau khổ. Tôi đã xé khăn
phủ bàn thờ Chúa, đúng thế, nhưng là để băng bó những vết thương của tổ
quốc. Tôi luôn ủng hộ nhân loại tiến lên ánh sáng và một đôi khi tôi đã
chống những bước tiến chà đạp lên nhân tính. Cũng có khi tôi bênh vực
cho chính kẻ thù của tôi, là các ông đấy. Ở Phơlăngđrơ, nơi vua chúa
Mêrôvanhgiêng dựng lầu nghỉ mát, có một tu viện; tôi đã bảo toàn cho tu
viện ấy năm 1793. Tôi đem hết sức tôi để làm nhiệm vụ và làm việc phải.
Sau đó tôi bị đuổi đi, bị truy, bị lùng, bị khủng bố, bị bôi nhọ, bị chế
giễu, bị phỉ nhổ, bị nguyền rủa, bị khai trừ ra ngoài vòng pháp luật.
Đã bao năm rồi tôi cảm thấy có khối người tưởng là có quyền khinh bỉ
tôi, mặc dù đầu óc tôi bạc phơ. Quần chúng tối tăm nhìn mặt tôi như nhìn
mặt một tội nhân dưới địa ngục. Tôi không thù hằn ai, tôi cam nhận cảnh
cô độc người ta đã tạo ra cho tôi vì thù ghét. Ngày nay tôi đã tám mươi
sáu tuổi; tôi sắp chết. Thế thì ông đến đây để yêu cầu tôi cái gì?
- Được ban phúc cho ông – ông giám mục nói.
Rồi ông quì xuống.
Khi ông ngẩng đầu lên thì vẻ mặt nhà cách mạng trông rất oai nghiêm. Ông đã qua đời.
Về
nhà, ông giám mục đăm chiêu suy nghĩ. Suốt đêm ông cầu nguyện, sáng hôm
sau một đôi người tò mò đánh bạo hỏi chuyện ông về nhà cách mạng G., ông
giám mục không nói, chỉ đưa tay chỉ lên trời.Từ độ ấy ông càng yêu thương săn sóc người dân cùng và những kẻ đau khổ.
Ai
nói xa nói gần đến “tên vô lại G.” cũng làm cho ông băn khoăn một cách
kỳ dị. Không ai có thể nói được sự gặp gỡ giữa bộ óc ấy và bộ óc ông,
giữa trái tim lớn ấy và trái tim ông có giúp phần nào cho ông đi đến cái
đạo đức hoàn hảo ngày hôm nay không.
Việc đi thăm tất nhiên là một đầu đề cho các cuộc họp ngồi lê đôi mách ở địa phương. Họ bảo với nhau:
-
Một con người như thế chết, có đáng cho một giám mục đến bên giường để
an ủi không? Quân ấy tất nhiên còn biết cảm hóa theo Chúa là cái gì mà
mong! Cả cái lũ cách mạng ấy là đồ tà đạo. Thế thì còn kể đến làm gì?
Ông đến để xem cái gì ở đấy? Phải công nhận rằng ông giám mục quả thật
là tò mò, ông muốn biết cái cách quỷ sứ bắt linh hồn như thế nào.
Một hôm, một bà quả phụ quí tộc, thuộc cái loại hỗn xược mà tưởng là mình hóm hỉnh, nói với ông câu mỉa mai này:
- Bẩm Đức Cha, người ta muốn biết bao giờ thì Đức Cha đội mũ chụp đỏ.
-
Ồ! Ồ! Đó là một màu sắc to lớn – ông giám mục đáp – Cũng may mà những kẻ
khinh bỉ cái màu đỏ trên mũ chụp lại sùng thượng cái màu đỏ trên mũ có
vành. (Mũ chụp đỏ là mũ của những người làm cách mạng 1789 đội. Mũ đỏ có vành là mũ của các giáo chủ, chức vị ở trên chức giám mục)


Từ
đó, nếu kết luận rằng Đức Cha Biêngvơnuy la “Một ông giám mục triết gia”
hay là “Một cụ xứ yêu nước” thì có nguy cơ sai lầm. Cuộc gặp mặt, hay
hầu như có thể nói việc giao tiếp giữa ông với nhà cách mạng G., đã để
lại cho ông một sự ngạc nhiên khiến ông càng hiền lành hơn. Thế thôi.
Ông
giám mục chẳng hề là một chính khách. Nhưng ở đây có lẽ cũng nên nói
qua ít lời về thái độ của ông trong các biến cố hồi bấy giờ, cứ giả định
rằng có lúc ông nghĩ phải nên có một thái độ.
Hãy lùi lại mấy năm về trước.
Một
thời gian sau khi ông Mirien được nhắc lên chức giám mục, hoàng đế
phong cho ông tước nam của đế chế, một lần cùng với nhiều giám mục khác.
Mọi người biết, giáo hoàng bị bắt giam tối ngày 5 rạng ngày 6 tháng 7 năm 1809; nhân dịp ấy ông Mirien đượcNapoleon
mời dự hội nghị các giám mục hai nước Pháp và Ý triệu tập ở Paris. Hội
nghị mở tại nhà thờ Đức Bà và họp lần đầu tiên ngày 15 tháng 6 năm 1811
dưới quyền chủ tọa của Đức giáo chủ Phếch. Ông Mirien là một trong chín
mươi lăm giám mục đã đến dự. Nhưng ông chỉ dự một phiên họp toàn thể và
ba bốn cuộc họp chuyên đề. Vốn là giám mục một địa phận núi non, gần gũi
thiên nhiên, quen sống quê mùa và nghèo khó, hình như ông đã đem đến
giữa những nhân vật thương lưu kia nhiều ý nghĩ làm thay đổi thời tiết
của hội nghị. Không mấy ngày sau ông đã trở về Đinhơ. Có người hỏi vì
sao ông về sớm thế, ông đáp:
- Có tôi phiền cho các ngài ấy. Không khí bên ngoài theo tôi và đến với các ngài. Tôi có vẻ như một cái cửa mới.
Một lần khác ông nói:
- Tôi chịu thôi, các ông lớn ấy là những ông hoàng, còn tôi, tôi chỉ là một anh giám mục nông dân hèn hạ.
Sự
thật là người ta không thích ông. Ngoài những chuyện kỳ dị khác, hình
như có một tối ở nhà một đồng nghiệp tiếng tăm, ông đã buột mồm kêu lên:
-
Đồng hồ đẹp quá! Thảm lót đẹp quá! Kẻ hầu người hạ đồng phục đẹp quá!
Sao mà chói mắt thế! Chao ôi! Ước gì những thứ thừa thãi kia khỏi nheo
nhéo mãi bên tai: còn có bao nhiêu người chịu đói! Còn có bao nhiêu
người chịu rét! Còn biết bao kẻ khó! Biết bao kẻ khó!
Xin
nói qua là thù ghét sang trọng không phải là một sự thù ghét thông
minh. Vì thù ghét như thế hàm ý là thù ghét nghệ thuật. Tuy nhiên, đối
với kẻ tu hành, ngoài sự tiếp khách và các lễ lạc, thì sa hoa là sai
lầm. Dường như nó phơi bày ra những thói quen ít thật sự thương người.
Là cố đạo mà giàu sang thì ngược đời. Nhà tu hành phải ở bên cạnh kẻ
khó. Có thể nào gần gũi mãi cả ngày lẫn đêm, tất cả mọi nguy khốn, mọi
bất hạnh, mọi sự nghèo hèn, mà không dính trên mình một tí gì của cái
khốn khổ thiêng liêng kia như bụi đất của lao động được chăng? Có ai
hình dung được một người đứng cạnh bếp lửa mà không thấy nóng? Có ai
hình dung được một người thợ luôn luôn làm việc bên lò than, mà không hề
có lấy một sợi tóc sém, một móng tay dính bụi, một giọt mồ hôi, tí tro
trên mặt? Một cố đạo, nhất là một ông giám mục mà thương người thì bằng
chứng thứ nhất là ông ta nghèo.
Đó có lẽ là cách suy nghĩ của ông giám mục.
Xin
đừng nghĩ rằng ông ta tán thành ở một số khía cạnh tinh vi, cái mà
chúng ta gọi là “tư tưởng của thời đại”. Ông ít xen vào các cuộc tranh
cãi về giáo lý thời bấy giờ và không phát biểu ý kiến gì về các vấn đề
mà Nhà thờ và nhà nước đang dính vào; nhưng giá thúc ép lắm thì lại hình
như sẽ thấy ông là người theo giáo hội La Mã hơn là người theo giáo hội Pháp. Chúng tôi đang mô tả người ông và không muốn giấu một cái gì cả, nên chúng tôi đành nói thêm rằng, đối với Napoleon
lúc suy, ông tỏ ra lãnh đạm. Bắt đầu từ 1813, ông tham gia hoặc tán
thành tất cả các biểu hiện phản đối. Lúc hoàng đế từ đảo Enbơ trở về,
ông từ chối không ra bệ kiến khi người ta đi ngang qua vùng và trong
thời kỳ “Bách nhật”, ông không ra lệnh cầu kinh cho hoàng đế trong địa
phận mình. (Napoleon
sau khi bị ngoại xâm và nội phản bức bách phải thoái vị năm 1814 thì ra
ở đảo Enbơ. Năm 1815 ông lại trở về, đuổi vua Lui XVIII và làm vua lại
được 100 ngày. Bại trận ở Oateclô, ông mới mất hẳn ngôi)
Ngoài
cô Baptistin là em gái ra, ông còn hai người em nữa: một làm tướng, một
là tỉnh trưởng. Ông thường hay viết thư cho cả hai. Với người thứ nhất:
một độ ông tỏ ra nghiêm khắc. Lý do là vì ông em này nhân có nắm quyền
chỉ huy ở Prôvăngxơ vào lúc
Napoleon đổ bộ lên Cannơ, đã dẫn một đạo quân một nghìn hai trăm người
đuổi theo hoàng đế theo lối đuổi để cho người ta thoát. Trong thư từ gửi
cho ông em kia, ông tỏ ra thân yêu hơn, ông này trước kia làm tỉnh
trưởng, nay thì là một người tốt, đứng đắn, ở ẩn ở Paris, phố Catxet.
Bản
thân Đức Cha Biêngvơnuy như vậy là cũng có lúc thiên vị, có lúc buồn
nản, tâm hồn như có mây che. Bóng tối của những ham mê từng lúc lướt qua
đầu óc hiền lành và vĩ đại, thường xuyên chăm lo những vấn đề của vĩnh
viễn. Lẽ ra một người như thế đúng là không nên có chính kiến. Xin đừng
hiểu lầm về ý này, chúng tôi không lẫn lộn cái gọi là “chính kiến” với
hoài bão sâu xa về tiến bộ, với lòng tin tưởng cao quí tổ quốc, dân chủ
và nhân đạo, những cái
mà ngày nay phải làm cơ sở cho mọi tấm lòng bác ái. Không đi sâu vào
những vấn đề không liên quan trực tiếp đến chủ đề của sách này, chúng
tôi chỉ nói đơn giản như sau: tốt đẹp hơn, nếu Đức Cha Biêngvơnuy không
phải là người bảo hoàng và mắt ông đừng một phút
nào rời bỏ sự chiêm ngưỡng thanh tĩnh; ở đó, vượt qua những bóng mây
giông tố lớp lớp lại qua của cuộc đời trần tục, vẫn sáng tỏ như ban ngày
ba ánh sáng tinh thần là Chân lý, Chính trực và Nhân đạo.
Dù
công nhận Chúa không sinh giám mục Biêngvơnuy ra để làm chính trị, chúng
ta vẫn có thể hiểu ông và khâm phục ông, giá như ông phản kháng và
chống đối Napoleon thuở hùng cường, phản kháng và tự do và chính nghĩa,
cũng như chống đối một cách kiêu hãnh và chính đáng nhưng nguy hiểm.
Nhưng điều ta thích khi điều đó được áp dụng đối với kẻ đang lên, ta lại
không thích nếu áp dụng đối với người rơi xuống. Chúng ta chỉ thích đấu
tranh chừng nào đấu tranh còn nguy hiểm. Và bao giờ cũng vậy, chỉ riêng
những chiến sĩ buổi đầu mới có quyền làm người thanh toán giờ chót. Ai
chưa từng là kẻ buộc tội gay gắt đối phương trong thời thịnh vượng của
nó, thì khi nó sụp đổ, nên làm thinh. Chỉ có kẻ tố cáo sự thành công mới
xứng đáng làm người phán xử hợp pháp sự sụp đổ? Về phần chúng tôi, khi
đấng Cứu thế can thiệp và trừng phạt thì chúng tôi cứ im lặng để cho
Người làm. Cứ chứng kiến năm 1812 là chúng tôi thấy không muốn đánh
người ta nữa rồi(Năm 1812, dấu hiệu suy sụp của Napoleon bắt đầu hiện rõ với cuộc đại bại ở Nga).
Đến năm 1813, cơ quan lập pháp xưa nay ít nói bỗng nhiên lên tiếng một
cách hèn nhát vì đã được những tai họa của đế chế khuyến khích. Đó là
một việc chỉ đáng khinh bỉ, cho nên vỗ tay hoan hô là sai. Năm 1814,
trước lũ thống chế phản bội, trước cái thượng nghị viện ngã từ cái đống
bùn nhơ này sang đống bùn nhơ kia, tôn thờ đó rồi chửi bới đó, trước sự
sùng bái vừa rút lui vừa phỉ nhổ lên thần tượng, bấy giờ bổn phận ta là
phải làm ngơ. Năm 1815, trong khi những đổ vỡ cuối cùng như đang treo
trên đầu, cả nước Pháp rùng mình cảm thấy nó đang đến gần một cách dễ
sợ, trong khi có thể lờ mờ nhìn thấy Oateclô đang mở chờ Napoleon, thì
quân đội và nhân dân mà có hoan hô một cách đau xót con người đã bị số
mệnh lên án, cái đó cũng chẳng có gì đáng cười. Và, sau khi đã có ý kiến
về kẻ độc tài, người có trái tim như ông giám mục thành Đinhơ không thể
nào không biết rằng, ngay trên bờ vực thẳm, mà một con người vĩ đại và một quốc gia vĩ đại còn ôm chặt nhau như thế thì cái đó phải nói là cao cả và cảm động.
Trừ
cái đó ra, ông vốn là thế và lúc nào cũng thế; trong bất cứ việc gì
cũng công bằng, chân thật, phải chăng, thông minh, khiêm tốn và đứng
đắn; hay làm điều lành và độ lượng, mà độ lượng cũng là một kiểu làm
điều lành. Đúng là một nhà tu hành, một nhà hiền triết, một con người.
Cũng cần phải nói, ngay trong cái chính kiến mà chúng tôi vừa chê trách
và sẵn sàng phê phán một cách nghiêm khắc, ông cũng rộng lượng và dễ
dãi, có lẽ còn hơn chúng tôi, người đang kể chuyện đây. – Người gác cổng
nhà hội hương là một người được hoàng đế bổ dụng. Ông ta là một hạ sĩ
quan già trong đoàn cựu vệ binh, một lính xung kích ở Auxteclit, trung
thành với Bônapac cũng như con phượng hoàng trên cán cờ đế chế. Gặp dịp,
ông già khốn khổ này bật ra nhiều câu nói thiếu suy nghĩ mà luật pháp
hồi đó gọi là ngôn ngữ phiến loạn. Từ cái hình nghiêng của hoàng đế vắng
bóng trên huân chương bắc đẩu bội tinh, ông ta không bao giờ chịu mặc
lễ phục như ông nói, để khỏi phải đeo chiếc huân chương của mình. Ông ta
đã thành kính tự tay mình cạy đi hình ảnh ấy trên chiếc huân chương mà
Napoleon đã trao cho mình, khiến cho chiếc huân chương bị thủng một lỗ,
nhưng ông không muốn thay vào đó một cái gì cả. Thà ta chết – ông nói – chứ nhất định không mang trên trái tim ta ba con cóc (Ba cái hoa huệ khắc trên mặt huân chương, biểu trưng của vương triều Buốcbông).Ông sẵn sàng chế giễu công khai Lui XXIII. Thằng già thấp khớp đi ủng Anh! – Ông ta nói – cho nó chuồn sang Phổ với món của cải của nó đi! Ông
ta lấy làm sung sướng được tóm thu cả hai cái mà ông ghét nhất, nước
Phổ và nước Anh trong cùng một lời chửi. Ông ta hăng quá đến nỗi mất
việc làm. Thế là bị vứt ra vỉa hè với cả vợ lẫn con, không kế sinh nhai.
Ông giám mục gọi đến, quở trách nhẹ nhàng và xếp ông ta vào chân gác
cổng nhà thờ lớn.
Ông Mirien đúng là người chăn chiên, người bạn của tất cả mọi người trong địa phận mình.
Trong
vòng chín năm, nhờ những việc làm phúc đức, cách cư xử hiền hòa của Đức
Cha Biêngvơnuy cho nên đối với Đức Cha, trong thành phố như tràn đầy
một niềm tôn kính dịu dàng của con cháu đối với ông cha. Thái độ của ông
đối với Napoleon cũng được công nhận
và nhân dân mặc nhiên thể tình cho ông về khoản đó, vì vốn là một đàn
cừu yếu đuối, họ tôn thờ hoàng đế nhưng cũng kính yêu Đức Cha của họ.



Chung
quanh một ông giám mục hầu như bao giờ cũng có một đám tu sĩ mới vào
nghề, cũng như chung quanh một tướng lĩnh bao giờ cũng có một đoàn sĩ
quan trẻ. Chính họ là những người mà thánh Phơrăngxoa đơ Xan đáng yêu đã
gọi ở một chỗ nào đó là “những nhà tu hành mới gạy mở”.
Nghề nghiệp nào cũng có những kẻ tập sự kéo từng đoàn theo sau những
người thành đạt. Chả một thế lực nào mà chẳng có người chầu hầu. Bao
nhiêu kẻ tìm kiếm tương lai quay cuồng chung quanh cái hiện tại huy
hoàng. Bất cứ đô thành nào cũng có bộ tham mưu. Bất kỳ ông giám mục có
thế lực nào cũng có bên cạnh mình đoàn trẻ thơ của chủng viện. Bọn này
tuần tra và giữ gìn trật tự trong lâu đài giám mục, cũng như canh hầu
chung quanh nụ cười của Đức Cha. Được lòng đức giám mục là bàn đạp danh
vọng cho một thầy tu trẻ. Ở đời cũng phải biết cách tiến thân; truyền
đạo mà thêm nhiều bổng lộc càng tốt.
Ngoài
đời có những người áo dài thì trong đạo cũng có những kẻ mũ cao. Đó là
những giám mục đắc sủng, giàu có, nhiều lợi tức, khôn khéo và được xã
hội quyền quí chấp nhận. Họ biết cầu kinh, hẳn thế, nhưng cũng biết cầu
cạnh và chẳng ngại ngùng gì trong việc bắt cả một địa phận phải chầu
chực mới gặp được mình. Họ là dấu nối giữa nhà thờ và ngoại giao, tu sĩ
hơn là giáo sĩ, chức sắc tòa thánh hơn là giám mục. Hạnh phúc thay những
ai được đến gần họ! Là những người được tín nhiệm và có quyền thế, họ
vung tay ban phát tứ tung cho mọi kẻ xun xoe, cầu cạnh, mọi kẻ được sủng
ái, cho tất cả đám người trẻ trung biết mua lòng họ, những xứ béo bở,
những chức vị có bổng lộc, có quyền xét xử, những chức tuyên úy, những
chức phục dịch nhà thờ, trong khi chờ đợi các chức vị ở tòa giám mục. Họ
vừa tiến lên lại vừa kéo mọi kẻ xoay quanh mình cũng tiến lên, y như
một thái dương hệ đang vận chuyển. Ánh sáng rực rỡ từ người họ nhuốm đỏ
cả đoàn tùy tùng. Giàu sang của họ chia thành miếng nhỏ cho bao nhiêu kẻ
trong hậu trường, mỗi người được thăng quan tiến chức tí chút. Chủ, địa
phận to hơn, thì tớ yêu, xứ cũng lớn hơn. Và La Mã cũng gần thôi. Một ông giám mục biết cách để lên giáo chủ, họ
sẽ lôi ngài đi dự đại hội tuyển cử giáo hoàng và ngài bước vào thẩm
viện, ngài có dải quàng trắng, ngài có ghế dự thính, ngài thành đại chức
sắc tòa thánh hầu cận giáo hoàng, ngài thành đại chức sắc tòa thánh và
từ giám mục lên giáo chủ chỉ có một bước và từ giáo chủ lên giáo hoàng
cũng chỉ nhoáng qua một cuộc bỏ phiếu. Bất kỳ giám mục nào cũng có thể
mơ ước làm giáo hoàng. Và ngày nay, người cố đạo là người độc nhất có
khả năng lên làm vua một cách hợp thức. Mà lại là vua tối cao. Do đó,
còn vườn ươm khát vọng nào tốt hơn một chủng viện! Bao chú bé phụ lễ còn
hổ thẹn trước mọi người, bao tu sĩ còn trẻ măng, mà đã có trên đầu một
lọ sữa của Peret! (Liên hệ bài thơ ngụ ngôn nổi tiếng của La Fonten)
Vì tham vọng dễ dàng đội lốt của thiên hướng cho nên ai mà biết được?
Có khi là thực tâm và mình tự lừa dối mình, vì vốn là ngoan đạo kia mà!
Đức
Cha Biêngvơnuy, khiêm tốn, nghèo nàn, biệt lập, nên không được dự vào
hàng những vị mũ cao. Điều đó rất rõ vì chung quanh ông không hề thấy
bóng một nhà tu hành trẻ trung nào cả. Người ta đã từng thấy hồi lên
Paris “ông không chịu cắn câu”. Vì thế không một ai muốn có tương lai
lại đến ghép mình với một ông già cô độc. Không một mầm tham vọng nào
lại dại dột muốn mọc xanh tươi dưới bóng cớm
của ông. Các chức sắc tòa giám mục cũng như các linh mục quan trọng của
ông đều là những cụ già hiền hậu, ít nhiều bình dân như ông, đóng khung
mình trong cách địa phận không có đường lên hàng giáo chủ, họ cũng
giống ông giám mục của họ, chỉ khác một điều là họ thì yên phận, còn ông
thì yên vui. Người ta đều thấy rõ không tài nào có thể lớn lên được bên
cạnh ông, đến nỗi, vừa chân ướt, chân ráo ra khỏi chủng viện, các thanh
niên được ông phong chức, đều chạy chọt nhờ người giới thiệu với các
đại giám mục ở Etxơ hay ở Osơ, rồi vội vã lánh đi. Bởi vì, xin lặp lại
điều này, người ta đều muốn được dấy lên. Một ông thánh ưa sống trong
cảnh hy sinh khắc khổ, thì ở gần ông là nguy hiểm; ông ta có thể san cho
mình theo cách truyền nhiễm cái bệnh nghèo khó không chữa được, làm tê
dại các khớp xương cần thiết để bước tới, tóm lại nó truyền nhiễm nhiều
thứ từ bỏ hơn mình muốn. Cho nên người ta đều lánh xa thứ đạo đức hay
lây như vậy. Do đó mới có cảnh cô quạnh của Đức Cha Biêngvơnuy. Chúng ta
đang sống trong một xã hội đen tối. Đạt được mục đích, đó là bài học
rơi xuống từng giọt từ sự thối nát sừng sững như núi.
Cũng
nói qua một lời rằng thành đạt là một điều khá xấu xa. Bên ngoài, kẻ
thành đạt có vẻ giống người có tài năng, nên người ta dễ lầm lẫn. Đối
với quần chúng, thành công nhìn nghiêng cũng có dáng như lỗi lạc. Thành
đạt, mặt mày tương tự như tài ba và có một kẻ bị nó lừa dối: đó là lịch
sử. Chỉ Giuyvênan và Taxit là kêu ca phản kháng. Nhưng trong thời đại
chúng ta, một thứ triết học gần như chính thức đã vào làm gia thần cho
nó, mặc đồng phục của nhà nó và làm kẻ thường trực ở phòng chờ. Hãy đạt
cho được mục đích: đó là tất cả các học thuyết. Thịnh đạt có nghĩa là
khả năng. Anh trúng số tức anh là người khôn khéo. Kẻ nào chiến thắng,
kẻ ấy được trọng vọng. Anh cứ sinh ra đủ mũ mão, tất cả là ở chỗ đó. Có
số đỏ là rồi có tất; anh mà sung sướng thì người ta sẽ cho là anh cao
thượng. Chỉ trừ năm hay sáu
ngoại lệ vĩ đại mà ánh sáng chói rực cả thế kỷ, còn thì sự khâm phục
của thời đại chẳng qua là cận thị. Núc nác thì thành vàng tâm. Vô danh
tiểu tốt cũng không sao, miễn là thành danh. Kẻ tầm thường là một anh
Nácxit già tự khen mình và tán thưởng cái tầm thường. Cái khả năng vĩ
đại làm nên Môidơ, Etsin, Đăngtơ, Miken Lăng hoặc Napoleon, rất đông
người đem nó tặng một cách đương nhiên và còn hoan hô thêm những ai đạt
đến đích trong bất kì công việc gì. Hãy xem: một chưởng khế đổi dạng
thành nghị viên; một anh giả Coócnây viết ra Tiridat; một hoạn quan đi đến
chỗ chiếm đoạt hậu cung; một viên tướng tầm thường ngẫu nhiên thắng
được trận quyết định của một thời; một anh bào chế dược liệu làm được đế
giày các-tông cho quân đoàn Xămbrơ và Mơdơ và do chỗ bán mạo các-tông
làm da ấy, tạo ra cho mình một khoản lợi tức bốn mươi vạn phơrăng; một
tên buôn chạy lấy nghề cho vay cắt cổ mà đẻ ra được bảy tám triệu; một
thầy giảng trở thành giám mục nhờ giọng nói ngạt mũi; một tay quản gia
vừa thôi việc thì giàu đến nỗi được cử làm bộ trưởng tài chính. Người
đời gọi thế là Thiên tài, cũng như họ gọi khuôn mặt của Mutscơtông là
Thần đẹp và cái cổ của Cơlốt là Chí tôn. Quả là lẫn lộn tinh tú thăm
thẳm trên trời với hình sao do chân vịt in trên đất bùn lầy lội.

Về
phương diện tin tưởng chính thống, chúng tôi không phải thăm dò ông giám
mục thành Đinhơ. Trước một tâm hồn như vậy, chúng tôi cảm thấy chỉ có
một xu hướng là tôn kính. Nói đến lương tâm một bậc chính trực là ta
phải tin. Vả lại, đối với một số bản chất nhất định, chúng tôi công nhận
rằng tất cả những vẻ đẹp của đạo đức con người đều có khả năng phát
triển được trong một lòng tin khác với lòng tin của chúng tôi.
Ông giám mục nghĩ gì về tín
điều này hay về bí ẩn nọ? Những điều bí mật trong thâm tâm ấy chỉ có thể
biết được ở trong mồ vì khi bước xuống mồ mọi linh hồn đều trần trụi.
Điều mà chúng tôi chắc chắn là, với ông, không bao giờ những mắc mứu về
đức tin lại biến thành một thái độ giả dối. Đã là kim cương thì không
còn có thể nói đến thối nát được. Ông tin được chừng nào thì ông cố gắng
tin chừng ấy. Hãy tin ở Chúa Cha là câu ông thường nói ở cửa miệng (Nguyên văn Latinh: Credo in Patrem).
Bởi vì ông đã tìm thấy trong những việc làm phúc đức của mình một sự
thỏa mãn đầy đủ cho tâm hồn, nó luôn thì thầm bên tai ông: Chúa Trời ở
bên cạnh người.
Điều chúng tôi thấy cần ghi
là, ông giám mục có một lòng yêu thương quá mức, có thể nói ngoài đức
tin và xa hơn đức tin. Chính từ chỗ ông “đã yêu nhiều” (Nguyên văn
Latinh: Quia multum amavit) đó mà các “bậc đứng đắn”, các “bậc trang
nghiêm”, các “vị biết điều” đều đánh giá ông là có nhược điểm. Những
danh từ trên là cách nói ưa chuộng trong cái xã hội đáng buồn của chúng
ta, ở đó lòng vị kỷ lại nói cái giọng của kẻ lên mặt hiểu biết. Thương
yêu quá mức ở đây là cái gì? Đó là một sự ân cần trong sáng, tràn qua
giới hạn loài người, như chúng tôi đã có lúc nói qua và gặp dịp thì trùm
lên cả sự vật. Ông sống dễ dãi. Cái gì là sáng tạo của Chúa, ông đều
khoan dung. Trong con người dù là con người rất tốt đi nữa, cũng có một
chút khắc nghiệt không tự giác dành cho loài vật. Các nhà tu hành đặc
biệt có thứ khắc nghiệt, nhưng ông giám mục thành Đinhơ lại không hề có.
Ông không đến nỗi như thầy tu bà-la-môn, nhưng hình như ông có nghiền
ngẫm lời này trong sách kinh: “Ai biết linh hồn thú vật sẽ đi về đâu?”
Dáng hình xấu xí, bản năng kỳ dị, không làm ông bận tâm, cũng không làm
ông phật ý. Nhìn thấy thế ông cảm động, gần như mủi lòng. Có vẻ như ông
trầm tư suy nghĩ, bỏ qua cái bề ngoài để tìm đến cái nguyên nhân, cách
giải thích hoặc lời thanh minh. Có lúc dường như ông cầu xin Chúa một số
đổi thay. Với con mắt của nhà ngôn ngữ lần mò từng nét bản thảo trên da
thú thời xưa, ông bình tĩnh xem xét bao nhiêu cái hỗn độn hiện còn
trong tạo vật. Cách suy tưởng mơ màng ấy nhiều lúc làm ông bật ra những
lời kỳ lạ. Một buổi sáng ông đang ở ngoài vườn; ông tưởng chỉ có một
mình, không ngờ có cô em đi sau mà ông không biết; đột nhiên, ông đứng
lại và nhìn xuống đất; một con nhện to tướng, đen thui, lông lá xồm xoàm
ghê tởm đang nằm trên mặt đất. Cô em nghe rõ ông nói:
- Ồ, con vật đáng thương! Không phải lỗi của nó.
Những cử chỉ từ bi có vẻ là
trò trẻ con mà gần như thiêng liêng ấy, tại sao lại không nói đến? Trẻ
con, vâng: nhưng thứ trẻ con cao cả ấy chính là của thánhPhơrăngxoa
Đatxidơ và của Mác Ôren. Một hôm ông bị sai khớp chân vì không nỡ giẫm
lên một con kiến.
Con người chính nhân quân tử
ấy sống cuộc đời như thế đó. Thỉnh thoảng ông lại ngủ ngay ngoài vườn
và những lúc ấy trông ông không còn gì đáng tôn kính hơn.
Có những lời người ta kể về
thời niên thiếu, cả về thời trai tráng của ông thì Đức Cha Biêngvơnuy đã
từng là một con người say đắm, có thể là dữ dội nữa. Lòng thương mênh
mông ở ông chẳng phải là một bản năng tự nhiên mà là kết quả của một
lòng tin vững chắc, cao cả, lọc qua cuộc đời và từng ý nghĩ, đọng lại
trong trái tim ông. Bởi vì, trong tính cách một con người cũng như trong
một tảng đá, cũng có thể có những lỗ sâu do nước giọt mãi mà tách ra.
Thứ hang hốc như thế không bao giờ mất; cách hình thành như vậy không gì
tiêu hủy được.
Năm 1815, tưởng như chúng
tôi đã nói điều này rồi, ông đã bảy mươi lăm tuổi, nhưng trông ông không
quá sáu mươi. Người ông không to, có hơi phát phì một tí và để chống
lại ông thường hay đi bộ xa; bước chân hãy còn chắc và lưng chẳng gù mấy
tí; điều này chúng tôi chẳng dám kết luận là gì cả, vì Gơrêgoa thứ XVI,
tám mươi mà người vẫn đứng thẳng, mặt mày vẫn tươi cười, nhưng cái đó
chẳng cấm ông ta là một giám mục tồi. Dân chúng cho là Đức ChaBiêngvơnuy
có “cái đầu quí”, nhưng vì nó dễ yêu quá nên người ta quên rằng nó đẹp.
Lúc nói chuyện, tính ông vui
như trẻ con, đó là một nét đáng yêu ở ông mà chúng tôi đã nói đến. Và
những lúc như vậy người ở gần ông đều thấy dễ chịu, vì từ cả người ông
như toát ra một niềm vui. Mặt mày hồng hào và tươi tắn, miệng cười để lộ
hàm răng còn nguyên và trắng trẻo, làm cho ông có vẻ cởi mở và dễ gần.
Cái vẻ như thế một người đứng tuổi thì người ta bảo: thật là một người
dễ thương, còn ở một người già thì người ta lại bảo: thật là một cụ già
phúc hậu. Mọi người còn nhớ, Napoleon lúc gặp ông đã có cảm tưởng ấy.
Mới gặp và tiếp xúc lần đầu, người ta cũng chỉ thấy ông là một cụ già
phúc hậu mà thôi. Vậy mà ngồi bên ông chừng ít tiếng đồng hồ và chỉ cần
thấy ông suy tưởng, thì ông cụ già phúc hậu biến đổi dần dần và có một
cái gì hùng vĩ. Vừng trán rộng và nghiêm, có mớ tóc bạc làm thêm vẻ cao
cả, càng trở nên cao cả vì sự trầm tư. Vẻ uy nghi toát ra từ sự phúc
hậu, mà sự phúc hậu cũng không ngừng ngời sáng. Người ta cảm thấy xúc
động như đứng trước một thiên thần tươi cười, vừa thong thả dang to đôi
cánh vừa không ngớt mỉm cười. Một niềm kính mến khó tả, từng bước như
thấm vào người chúng ta, dâng lên trái tim và chúng ta cảm thấy đứng
trước một tâm hồn mãnh liệt, từng trải và bao dung, trong đó tư tưởng vĩ
đại đến mức chỉ còn có thể là hiền từ.
Như mọi người đã thấy, cầu
kinh, hành lễ, làm phúc, an ủi kẻ đau buồn, trồng trọt một mảnh vườn,
lòng bác ái, tính thanh đạm, mến khách, từ chối xa hoa, lòng tin tưởng,
học hỏi, làm việc, tất cả những cái đó làm cho ngày nào trong đời ông
cũng đầy ắp công việc. Đầy ắp, nói như thế mới đúng, bởi vì quả
nhiên, ngày đó tràn đầy những ý nghĩ tốt đẹp, những lời nói tốt đẹp,
những hành động tốt đẹp. Tuy nhiên, như vậy cũng chưa là trọn vẹn nếu vì
thời tiết lạnh hay trời mưa mà tối đến ông không ra dạo vườn một hoặc
hai giờ trước khi đi ngủ và sau khi hai bà phụ nữ đã về buồng mình. Suy
tưởng trầm ngâm trước những cảnh tượng hùng vĩ của bầu trời ban đêm rồi
mới ngủ yên, việc đó hình như đã thành một nghi lễ đối với ông. Đôi khi,
vào lúc trời đã về khuya, hai bà mà không ngủ được, thì lại nghe bước
chân ông chậm rãi trên các lối đi. Ông ở đó một mình với bóng, tĩnh tâm,
than thản, thành kính, đem so với cái thanh tĩnh của lòng mình với cái
thanh tĩnh của không trung, xúc động trong bóng tối trước mọi huy hoàng
trông thấy được của tinh tú và mọi huy hoàng không trông thấy được của
Chúa Trời, tâm hồn rộng mở cho mọi tư tưởng rơi xuống từ cõi Không tên.
Trong những lúc ấy, đem dâng trái tim mình vào giờ phút các hoa đêm tỏa
hương thơm, sáng ngời như ngọn đèn giữa đêm sao, hòa mình say sưa giữa
cảnh chói sáng mênh mông của tạo vật, chính ông cũng khó lòng nói được
cái đang xảy ra trong tâm trí mình. Ông có cảm tưởng như có gì bay khỏi
người mình và cũng có gì giáng hạ vào đó. Đúng là những sự trao đổi thần
bí giữ những hố sâu của tâm hồn với những hố sâu của vũ trụ!
Ông nghĩ đến sự vĩ đại và có
mặt của Chúa; đến cái vĩnh viễn sắp đến, bí mật kỳ lạ; đến cái vĩnh
viễn đã qua, bí mật còn kỳ lạ hơn; đến tất cả những cái vô biên đang
chìm sâu trước mắt ông trên khắp hướng và, không tìm hiểu cái không hiểu
được, ông chỉ đưa mắt nhìn. Ông không nghiên cứu Chúa Trời, ông tự để
cho mình lóa mắt nhìn Chúa. Ông chiêm ngưỡng những sự kết hợp rực rỡ của
các nguyên tử, nó đem lại sắc hình cho vật chất, nó phát hiện ra các
lực lượng, nó tạo ra các cá tính trong sự thống nhất, các kích thước
trong không gian, cái vô số trong vô hạn và do ánh sáng mà làm ra vẻ
đẹp. Những sự kết hợp này hợp với tan liên tục; từ đó sinh ra sự sống và
cái chết.
Ông ngồi trên một chiếc ghế
gỗ kê áp vào cái giàn đã mục, để nhìn trời sao qua hình bóng khẳng khiu,
cằn cỗi của cái cây ăn quả. Mấy thước đất trồng trọt quá sơ sài, lổn
nhổn những lều lán, rất thân thiết đối với ông và ông lấy thế làm đủ.
Còn có gì cần thêm cho ông
già ấy nữa, khi ông đem thì giờ rỗi rãi trong cuộc đời, đã rất ít rỗi
rãi của ông, ra chia cho việc làm vườn ban ngày và việc chiêm ngưỡng ban
đêm? Khoảng vườn rào kín, chật hẹp này, có trời xanh làm trần trên đầu,
há không đủ để ca ngợi Chúa lần lượt trong những công trình đẹp đẽ nhất
và những công trình cao cả nhất chăng? Như thế chưa phải là tất cả hay
sao? Còn đòi gì hơn nữa? Một mảnh vườn con để dạo chơi và cõi bao la để
mộng tưởng. Ở dưới chân là những cái có thể trồng trọt và thu hoạch;
trên đầu là những cái có thể nghiên cứu và suy tưởng; một ít hoa dưới
đất và tất cả sao trên bầu trời.




Một lời cuối cùng.
Loại chi tiết nói trên, đặc
biệt trong thời gian chúng ta đang sống đây, có thể đem đến cho ông giám
mục thành Đinhơ một dáng dấp, “phiến thần”, theo cách nói hiện nay đang
thịnh hành. Điều đó khiến người ta hoặc chê hoặc khen, nhưng đều nghĩ
rằng ông có một trong những thứ triết học, riêng chỉ thời đại chúng ta
mới có và thỉnh thoảng thấy nẩy mầm trong những bộ óc cô độc, bám rễ vào
đó và lớn lên dần đến mức thay thế cho các tôn giáo. Chúng tôi đều nhấn
mạnh điều này là không một ai trong số những người có biết Đức Cha
Biêngvơnuy lại dám cho rằng mình có thẩm quyền để nghĩ như vậy. Ngọn lửa
soi sáng con người này là trái tim. Trái tim đã tuôn ra ánh sáng để làm
nên đức độ của ông.
Chẳng có học thuyết nào cả,
chỉ có nhiều hành động. Những thuyết lý cao xa, khó hiểu làm cho người
ta choáng váng; chẳng có dấu hiệu gì là ông đem trí óc dấn vào những thứ
viễn tưởng mù mờ. Người tông đồ có thể bạo phổi, nhưng ông giám mục cần
phải dè dặt. Chắc chắn là ông đã tự bảo mình phải thận trọng đừng đi
quá sâu vào một số vấn đề có lẽ chỉ dành cho những đầu óc lớn và táo
tợn. Dưới cổng tò vò của bí điều có sự ghê sợ linh thông; những cửa ngõ
tối om ấy mở toang hoác đấy, nhưng có gì như nói với ta, những kẻ bộ
hành trên đời, rằng không nên vào đó. Ai vào đó sẽ gặp tai họa. Trong
chỗ cao sâu khôn tả của trừu tượng và thuyết lý đơn thuần, những thiên
tài, có thể nói là đứng trên các giáo điều, đề nghị ý mình lên Chúa. Lời
cầu Chúa của họ đồng thời là một lời đề nghị táo bạo xin tranh luận. Sự
tôn sùng của họ cũng là cách chất vấn. Đó là tín ngưỡng trực tiếp, đầy
lo ấu và trách nhiệm của những ai muốn thử trèo những đỉnh cao chênh
vênh của tôn giáo.
Sự suy nghĩ trầm tư của con
người không có giới hạn nào. Hoàn toàn chịu trách nhiệm về công việc của
mình, nó phân tích và đi sâu vào sự bừng sáng của chính mình. Có thể
nói rằng, do một thứ phản lực tốt đẹp, nó làm cho cả tạo vật cũng chói
lòa; thế giới bí ẩn chung quanh ta hễ nhận cái gì là có trả lại, cho nên
có phần chắc là những người chiêm ngưỡng lại được người ta chiêm
ngưỡng. Dù sao, trên đời cũng có những con người – phải chăng đó là
những con người? – Nhìn thấy rất rõ ở chân trời sâu thẳm của sự mơ màng
những đỉnh cao của tuyệt đối và có một hình ảnh dữ dội về quả núi vô
biên. Đức Cha Biêngvơnuy chẳng phải là người như thế, ông không phải là
một thiên tài. Chừng như ông e sợ cái thứ cao siêu vì từ đó một đôi
người, có khi là những người vĩ đại, như Xuơđăngboóc và Pastcan, đã rơi
vào điên loạn. Nói cho đúng, những sự suy tưởng mãnh liệt ấy có giá trị
đạo đức và bằng những con đường gay go như thế người ta cũng đến gần sự
toàn thiện lý tưởng. Về phần Đức Cha Biêngvơnuy, ông đi theo con đường
nhỏ gần hơn: kinh thánh.
Ông không muốn cho áo lễ của
mình mang những nếp gấp trên áo khoác của Êli, ông không chiếu một tia
sáng tương lai nào lên cảnh nhấp nhô tối tăm của mọi biến cố, ông cũng
không tìm cách tập trung lửa trời của sự vật thành đuốc sáng, ông chẳng
có tí gì của nhà tiên tri và của nhà hướng đạo. Tâm hồn giản dị ấy yêu
thương, thế thôi.
Cho là ông có mở rộng sự cầu
nguyện đến một khát vọng siêu phàm, điều ấy có lẽ; nhưng người ta không
thể cầu nguyện nhiều quá cũng như không thể yêu thương nhiều quá. Và
nếu cầu nguyện quá lời kinh là tà tín thì nữ thánh Têredơ và thánh
Giêrôm đã là những người tà đạo rồi.
Ông nghiêng mình xuống những
ai rên rỉ và những ai đang chuộc tội. Thế gian hiện ra trước mặt ông
như một cõi bệnh tật bao la. Ở đâu cũng cảm thấy có cảm sốt, ở đâu ông
cũng chẩn đoán ra sự đau đớn và không tìm cách đoán biết bí ẩn, ông cố
gắng băng bó vết thương. Cảnh tượng đáng sợ của mọi vật trời sinh làm
cho lòng trìu mến của ông càng phát triển. Chỉ một điều làm ông bận là
cố tìm cho mình và gợi ý cho người khác cách tốt nhất để thương xót và
đỡ đần. Mọi cái tồn tại trên đời, đối với nhà tu hành hiền từ và hiếm có
này, là một duyên cớ thường xuyên để ông buồn và tìm cách an ủi.
Có những người cày cục khai
thác vàng; ông thì ông chuyên chú khai thác lòng thương. Nỗi khốn khổ
bao la của thế gian là hầm mỏ của ông. Bất kỳ ở đâu, đau khổ cũng chỉ là
cơ hội cho từ tâm. Các người hãy thương yêu nhau; ông cho lời nói ấy là
đầy đủ, cũng không mong ước gì hơn; và đó là tất cả học thuyết của ông.
Một hôm, cái người tự cho mình là “triết gia”, cái ông thượng nghị sĩ
ấy, mà trên kia đã nhắc đến, nói với ông giám mục: - “Nhưng xin ông nhìn
thử cảnh tượng của thế gian; ai cũng đánh nhau giết nhau; kẻ mạnh nhất
thì là kẻ tài trí nhất. Cái “các người hãy thương yêu nhau” của ông là một sự nhảm nhí.
- Thế thì – Đức ChaBiêngvơnuy đáp lại một cách ôn tồn – nếu đó là sự nhảm nhí, thì linh hồn cần náu mình trong đó như hạt ngọc trong con trai vậy.
Ông ẩn mình trong đó, sống
trong đó và lấy làm thỏa mãn hoàn toàn. Vì ông đã cẩn thận gạt qua một
bên những vấn đề to lớn vừa hấp dẫn vừa làm cho người ta hoảng hốt,
những chiều xa không tới nỗi của trừu tượng, những vực sâu của siêu hình
học, tất cả những vấn đề thăm thẳm qui vào một hướng và dẫn kẻ tông đồ
đến Chúa Trời cũng như dẫn kẻ vô thần đến hư vô. Đó là Vận mệnh con
người, thiện và ác, sinh vật sâu xé nhau, lương tâm con người, bản năng
trầm tư ở thú vật; vấn đề chết rồi đi đâu, nằm dưới mồ thì ôn lại kiếp
sống ra sao, bao nhiêu mối tình nối tiếp nhau tháo ghép một cách khó
hiểu bên cái tôi cố định; vấn đề cái tinh hoa và cái thể chất, sông Nin
và sông Ăngxơ, linh hồn và tạo vật, tự do và tất yếu. Toàn những vấn đề
chót vót, những tầng tầng đáng sợ; bao nhiêu thiên tài vĩ đại của trí
tuệ, con người đã vùi đầu vào đó. Toàn những vực sâu kinh khủng mà
Luycơrét, Manu, Thánh Pôn và Đăngtơ từng ngắm với con mắt nảy lửa; nhìn
đăm đăm vào cõi vô biên thì hình như lại làm nở ra ở đó những vì sao
sáng.
Đức Cha Biêngvơnuy chỉ đơn
giản là một con người nhìn các vấn đề bí ẩn từ bên ngoài chứ không soi
mói, không lay động tới, cũng không để cho tâm trí mình rối loạn, một
con người thâm tâm biết kính trọng bóng tối một cách tôn nghiêm.

---

---

Vào thượng tuần tháng mười năm 1815, một giờ trước lúc mặt trời lặn, có một người khách đi bộ vào thành phố Đinhơ
nhỏ bé. Dăm ba người hàng phố khi ấy còn đứng ngoài cửa sổ, hoặc ở
ngưỡng cửa, đưa mắt nhìn người bộ hành, vẻ nghi ngại. Khó mà thấy một
người đi đường tồi tàn hơn thế! Hắn ta khoảng trên bốn mươi lăm tuổi,
người tầm thước, to ngang và vạm vỡ trông đương sung sức. Chiếc mũ
cát-két có lưỡi trai bằng da sụp xuống trán che khuất một phần khuôn mặt
nhễ nhại mồ hôi. Chiếc sơ-mi vải thô màu vàng, cổ cài mỏ neo bạc, để
lòi ra một cái ngực đầy lông. Chiếc cà-vạt vặn lại như mẩu thừng. Cái
quần bằng vải to màu xanh đã cũ nát, một bên gối bạc phếch và một bên bị
thủng. Cái áo khoác cũ màu xám, rách mướp một bên khủyu tay và một
miếng da xanh khâu bằng dây gai. Trên lưng một chiếc ba lô quân đội còn
mới nguyên đầy ắp và buộc kỹ lưỡng. Tay cầm chiếc gậy gộc có đốt, chân
không tất đi một đôi giày đinh. Đầu húi trọc, râu để dài.

Con người đã tồi tàn như thế lại cuốc bộ ngoài nắng mồ hôi mồ kê ướt đẫm, bụi bặm đầy mình, nên càng thêm vẻ ghê tởm.

Đầu thì húi trọc, nhưng tóc lổm chổm vì mới mọc mà hình như gần đây không được húi.

Chẳng
ai biết rõ hắn ta. Cố nhiên hắn chỉ là một kẻ qua đường. Nhưng hắn ở
đâu tới? Từ miền Nam. Có lẽ là từ miền bể. Vì hắn vào thành phố Đinhơ cũng bằng con đường mà bảy tháng trước đây Hoàng đế Napoleon
đã đi qua khi từ Can đến Paris. Chắc hắn đã cuốc bộ suốt ngày nên coi
vẻ mệt mỏi lắm. Mấy người đàn bà ở phố cũ phía Nam đã thấy hắn nghỉ lại
dưới rặng cây ở đường Gátxăngđi và vục nước máy ở đầu đường mà uống. Hẳn
là hắn khát lắm, vì lũ trẻ con đi theo thấy hắn dừng lại cách đấy hai
trăm bước, ở máy nước sân chợ và uống nữa.

Đến
góc phố Poasơve hắn rẽ sang trái và tiến về phía thị sảnh. Hắn vào và
mười lăm phút sau lại ra. Một người lính sen đầm ngồi trên tấm ghế để
cạnh cửa ra vào, chiếc ghế mà hôm mùng bốn tháng ba tướng Đôruô đã trèo
lên và đọc cho quần chúng nhân dân thành Đinhơ đang kinh hoàng tờ tuyên ngôn của Napoleon
làm ở vịnh Gioăng. Hắn bỏ mũ khúm núm cúi chào. Người lính không chào
lại, chăm chú nhìn hắn, trông theo hắn một lúc rồi bỏ đi vào trong công
quán.

Ngày ấy ở Đinhơ có một hàng cơm lịch sự là hiệu Croa đờ Cônba. Chủ quán, Giacanh Laba cũng là một tay được vị nể trong thành phố vì y có họ với một anh Laba khác, anh này là chủ hàng cơm Troa Đôphanh ở
Grơnốp và đã từng phục vụ trong đội quân hướng đạo. Dạo hoàng đế đổ bộ
lên đất liền, trong xứ người ta đồn nhiều điều về hàng cơm Troa Đôphanh này lắm. Có người kể rằng tướng Béctrăng, (Bertrand:
tướng phụ tá của Napoleon, rất trung thành, đã theo Napoleon trong bước
suy vong cho đến lúc cuối cùng và đã mang di cốt của vua mình về nước
Pháp)cải
trang làm phu xe bò, vào tháng giêng năm ấy, thường hay đi lại trong
vùng và phân phát nhiều huân chương cho lính tráng và từng vốc bạc cho
bọn thị dân. Sự thật là khi Napoleon vào Grơnốp, ngài đã từ chối không đến ngự ở thị sảnh. Ngài cám ơn ông thị trưởng và nói: “Tôi đến nhà một người tốt mà tôi quen biết”, rồi đi đến quán cơm Troa Đôphanh. Cái vinh dự của anh Laba ở hàng cơm Troa Đôphanh chiếu xa ngoài hai mươi dặm đến tận cái anh Laba ở quán cơm Croa đờ Cônba. Hàng phố người ta thường chỉ trỏ: “Ấy, ông này là em họ của ông Laba ở Grơnốp đó”.

Anh
chàng đi về phía hàng cơm ấy là nơi chứa trọ tốt nhất miền. Hắn bước
thẳng vào bếp ngay cạnh đường. Tất cả các hỏa lò đang đỏ rừng rực; trong
lò sưởi củi cháy ngùn ngụt. Chủ quán vừa là đầu bếp, hết thổi lửa lại
xem các xoong chảo, đang tíu tít sửa soạn bữa cơm ngon cho bọn phu xe
tải hàng đang cười nói ầm ĩ ở buồng bên. Ai đã từng đi nhiều đều biết
rằng chẳng có khách hàng nào háu ăn ngon bằng đám phu xe tải. Một chiếc
xiên dài có con cu li béo, hai bên kèm một dây gà gô và gà rừng, đang
quay trên lò lửa. Trong nồi hai con chép lớn hồ Lôze và một con cá quả
hồ Alôzơ đang âm ỉ.

Nghe cửa mở và có khách mới vào, chủ quán mắt không rời bếp, hỏi:

- Ông cần gì?

- Ông cho ăn cơm và ngủ lại.

- Vâng, dễ thôi – Bấy giờ chủ quán mới quay ra, nhìn người khách từ đầu đến chân một lượt rồi thêm:

- Chỉ cần trả tiền.

Khách thò tay vào túi áo khoác lấy ra một chiếc ví da to:

- Tiền đây.

- Thế thì xin có.

Khách
bỏ ví da vào túi, bỏ chiếc ba lô ra, đặt xuống đất gần bên cửa rồi xách
gậy đến ngồi trên chiếc ghế đẩu gần lò sưởi. Thành phố Đinhơ ở miền núi, đêm tháng mười thường lạnh.

Trong khi ấy, chủ quán vừa đi đi lại lại vừa ngắm kỹ khách.

- Đã sắp có cơm chưa? – Khách hỏi.

- Lát nữa.

Trong
khi khách ngồi sưởi, quay lưng lại thì viên chủ quán Laba móc túi lấy
cây bút chì, xé một tờ báo cũ trên chiếc bàn con cạnh cửa sổ, viết một
vài dòng gì đó vào chỗ mép trắng rồi gấp lại đưa cho một chú bé, chừng
vừa là phụ bếp vừa là người đánh xe. Chú quán ghé vào tai thằng bé nói
thầm một câu, thằng bé liền cắm đầu chạy về phía thị sảnh.

Khách không hay biết gì cả, lại hỏi:

- Đã gần có cơm chưa?

- Một lát nữa.

Thằng
bé cầm mảnh giấy trở về. Chủ quán đang nóng chờ câu trả lời, vội vàng
mở ra xem. Hắn ra vẻ chăm chú đọc, rồi lắc đầu suy nghĩ một lúc. Rồi hắn
bước lại gần người khách đang trầm ngâm, ra dáng lo lắng, âu sầu:

- Này ông, tôi không tiếp ông được.

Khách giật mình nhổm lên:

- Sao vậy? Anh sợ tôi không có tiền trả à? Hay là tôi đưa trước cho anh nhé? Tôi đã nói tôi có tiền mà.

- Không phải thế.

- Thế thì tại làm sao?

- Ông có tiền…

- Phải.

- Nhưng tôi thì tôi không có phòng.

Khách ôn tồn bảo:

- Cho tôi xuống chuồng ngựa vậy.

- Không được.

- Sao thế?

- Chuồng ngựa đầy ngựa rồi.

- Thôi thì một xó trên gác xép cũng được. Một ổ rơm là đủ mà. Ăn xong rồi ta sẽ hay.

- Tôi không thể dọn cơm cho ông ăn được.

Câu trả lời khoan thai, nhưng cứng cỏi, làm cho khách biết có gì nghiêm trọng đây. Khách đứng dậy:

- Thế à! Nhưng tôi đói lả rồi đây này. Cuốc bộ những mười hai dặm từ sáng sớm đến giờ. Tôi có quịt đâu, tôi cần ăn mà.

- Trong nhà chả còn thức gì cả?
Khách phì cười, quay sang phía lò sưởi và chỗ bếp:


- Không còn gì! Thế những cái kia?


- Đấy là của người ta đặt trước.


- Ai đặt?


- Các ông phu xe tải hàng đây.


- Họ có bao nhiêu người?


- Mười hai.


- Đến hai mươi ăn cũng đủ nữa là.


- Nhưng họ đã giữ hết và trả tiền trước cả rồi.


Khách lại ngồi xuống, ôn tồn:


- Đây là hàng cơm, tôi đói, tôi cứ ở lại.


Chủ quán bèn ghé vào tai khách, nói bằng một giọng làm cho khách phải giật mình:


- Đi ngay đi.


Lúc
ấy khách đang cúi xuống, lấy đầu gậy bịt sắt vun mấy cục than hồng
trong lò lửa, bỗng quay ngoắt lại. Khách vừa mở miệng định trả lời thì
chủ quán nhìn chằm chằm vào mặt, vẫn thấp giọng nói tiếp:


-
Này, đừng nhiều lời nữa. Anh có muốn tôi nói tên anh ra không? Anh là
Giăng VanGiăng. Anh còn muốn tôi lôi lý lịch anh ra ư? Lúc anh thoạt
vào, tôi đã hơi ngờ ngờ, tôi sai người ra hỏi ngoài thị sảnh, thì người
ta đã trả lời rồi đấy. Anh có đọc được không?


Chủ
quán vừa nói vừa đưa cho khách xem mảnh giấy mở sẵn vừa mới từ hàng cơm
đưa ra thị sảnh và từ thị sảnh trở về hàng cơm. Khách đưa mắt nhìn qua.
Chủ quán đứng lặng một lát rồi bảo:


- Tôi đây vẫn quen đối xử nhã nhặn với mọi người. Mời anh đi cho.


Khách cúi đầu, nhặt chiếc ba lô để dưới đất rồi bước ra.


Hắn
cứ dọc theo đường phố lớn đi thẳng một mạch về phía trước, chẳng biết
mình định đi đâu, men sát theo các tường nhà, như người bị sỉ nhục và
buồn rầu. Ở cửa hàng cơm, anh chủ quán, có bọn khách trọ và người qua
đường vây quanh, đang đứng trông theo và chỉ trỏ, nói năng huyên thuyên.
Người kia không hề ngoái cổ. Giá hắn ngoái cổ trông lại thì cứ vẻ mặt
nghi ngờ và kinh hãi của cả đám người ấy, có lẽ hắn đoán biết rồi đây
chả mấy chốc cả thành phố sẽ nhốn nháo lên vì hắn.


Hắn
không nhìn thấy gì về cảnh ấy cả. Người đang đau khổ có quay nhìn lại
sau lưng bao giờ! Họ biết thừa vận đen vẫn theo đuổi họ.


Hắn
cắm đầu đi như thế trong hồi lâu, lang thang hết phố này sang phố khác,
chẳng biết đâu là đâu, quên cả mệt nhọc, như một người đang cơn buồn
bực. Bỗng nhiên hắn thấy bụng đói cồn cào. Trời lại sắp tối. Hắn đưa mắt
nhìn quanh xem may chăng có nơi nào trọ được.


Hàng quán lịch sự thì đã cấm cửa hắn rồi; hắn định tìm một quán rượu nào thật tồi tàn, thật xơ xác.


Vừa lúc ấy, một ánh lửa lóe lên ở đầu phố; một cành thông treo lủng lẳng trên cái cần sắt (đó là dấu hiệu một quán trọ)in rõ trên nền trời hoàng hôn màu trăng trắng. Hắn nhắm hướng đó đi tới.


Thì ra là một quán rượu, quán rượu phố Sapphô.


Hắn
dừng lại một lúc, đưa mắt nhìn vào bên trong qua cửa kính. Căn phòng
thấp của ngôi hàng đang có chiếc đèn con trên bàn và lửa cháy rần rật
trong lò sưởi chiếu sáng. Vài ba người đang uống rượu. Chủ quán ngồi
sưởi. Một chiếc nồi sắt treo trên lò lửa sôi sùng sục.


Quán
rượu này đồng thời là quán cơm. Vào ra có hai cửa, một cửa trông ra
đường cái, một cửa thông ra cái sân con đầy ắp phân tro.


Hắn không dám vào cửa trước. Hắn lẻn vào trong sân, tần ngần một lúc rồi khe khẽ nâng then lên, đẩy cánh cửa. Chủ quán hỏi:


- Ai đấy?


- Một người muốn ăn cơm và nghỉ trọ.


- Được. Ở đây có chỗ ăn và chỗ ngủ.


Hắn
bước vào. Bọn khách đang đánh chén quay cả lại. Hắn đứng giữa, một bên
có ánh đèn chiếu sáng, một bên có ánh lửa. Trong khi hắn loay hoay bỏ
chiếc ba lô trên vai xuống thì mọi người đều nhìn hắn chăm chú.


Chủ quán bảo:


- Lò sưởi đây, bữa tối trong nồi kia. Anh bạn lại mà sưởi cho ấm.


Hắn
đến ngồi sát bên lò sưởi, duỗi thẳng đôi chân đi bộ đau dừ ra trước
đống lửa. Trong nồi mùi thức ăn bay ra thơm phức. Trên khuôn mặt khuất
sau chiếc mũ lưỡi trai đội thụp xuống, phảng phất một vẻ gì khoan khoái
lẫn trong cái dáng đau thương của con người từng quen khổ nhục.


Thực
ra, nhìn một bên, nét mặt hắn rắn rỏi, cương quyết và rầu rầu. Kể ra
cũng phức tạp: thoạt trông thì hình như khúm núm, nhìn kỹ lại như nghiêm
nghị. Hai con mắt sáng quắt dưới bộ lông mày, trông chẳng khác gì ánh
lửa dưới bụi rậm.


Trong
bọn khách đang ngồi ở quán có một anh hàng cá, trước khi đến quán này
đã qua nhà hàng Laba để gửi ngựa. Tình cờ xui khiến y gặp người lạ mặt
khả nghi này lúc ban sáng đang thất thểu ở quãng đường từ Bradat đến…
(tôi quên mất tên chỗ này, hình như là Etcublông thì phải). Chả là khi
gặp y, người bộ hành đã có vẻ mệt nhọc lắm rồi, có xin y cho ngồi nhờ
sau yên ngựa: y chẳng nói chẳng rằng cứ ra roi thúc ngựa. Nửa giờ trước
đây, y lại có mặt trong đám đông, vây quanh Giacanh Laba và chính miệng y
đã thuật lại việc gặp gỡ bực mình ban sáng cho mọi người ở cửa hàng Croa đờ Cônba
nghe. Y ngồi yên tại chỗ, ra hiệu ngầm cho chủ quán. Chủ quán ghé lại
gần, hai người thì thầm với nhau một vài lời. Người khách lạ đang thừ
người ra nghĩ ngợi.


Chủ quán trở lại chỗ lò sưởi, đột ngột đặt bàn tay lên vai hắn, bảo:


- Mày đi ngay ra khỏi nhà này.


Hắn quay lại nhẹ nhàng đáp:


- À! Hóa ra anh cũng biết ư?


- Phải.


- Bên nhà hàng kia không tiếp tôi.


- Và nhà hàng này thì đuổi mày đi.


- Ông bảo tôi đi đâu bây giờ?


- Đi chỗ khác.


Người lạ mặt cúi nhặt chiếc gậy và xách ba lô đi. Mấy đứa trẻ con đi theo hắn từ nhà hàng Croa đờ Cônba
vẫn đứng chờ ở ngoài, thấy hắn bước ra thì nhặt đá ném theo. Hắn nổi
giận quay trở lại, giơ chiếc gậy ra dọa, lũ trẻ mới chịu chạy tản ra như
một bầy chim.


Hắn
đi qua nhà lao. Cổng nhà lao có treo một sợi xích buộc vào một cái
chuông. Hắn nắm dây giật. Một cửa con mở ra. Hắn bỏ mũ kính cẩn:


- Ông gác ơi! Ông làm ơn mở cửa cho tôi và cho tôi trọ đỡ đêm nay.


Có tiếng trả lời:


- Nhà pha không phải là quán trọ. Anh cứ làm cho người ta bắt giam anh đi. Tôi sẽ mở cửa cho.


Cửa con đóng lại.


Hắn
rẽ sang một phố nhỏ có nhiều khu vườn. Có nơi bên ngoài chỉ có hàng rào
cây trông cũng vui mắt. Giữa quãng vườn tược, rào giậu ấy, hắn nhìn
thấy một ngôi nhà nhỏ một tầng, gác có ánh sáng chiếu lọt qua cửa sổ.
Hắn lại dòm qua cửa kính như lúc đứng trước quán rượu ban nãy. Bên trong
là một căn phòng rộng quét vôi trắng, một chiếc giường có trải nệm bọc
vải hoa, một chiếc nôi trẻ con ở góc nhà, mấy cái ghế gỗ và khẩu súng
săn hai nòng treo trên tường. Giữa phòng, bàn ăn đã bày sẵn. Ánh sáng
cây đèn đồng tỏa lên tấm khăn bàn vải thô màu trắng, chiếu lên cái bình
thiếc lấp loáng như bạc đựng đầy rượu và liễn xúp màu nâu khói lên nghi
ngút. Bên bàn, một người đàn ông trạc độ bốn mươi, nét mặt tươi vui,
đang đùa với đứa con nhỏ nhún nhảy trên đùi mình. Bên cạnh người vợ trẻ
măng vạch áo cho một đứa trẻ khác bú. Anh chồng cười, đứa con cười, chị
vợ mỉm cười.
Người
lạ mặt mơ màng ngắm cảnh gia đình đầm ấm ấy một lúc lâu. Hắn đang nghĩ
ngợi gì vậy? Riêng chỉ có hắn biết được mà thôi. Có lẽ hắn cho rằng gia
đình vui vẻ này hẳn là hiếu khách và ở một nơi tràn đầy hạnh phúc như
thế hẳn sẽ tìm được một chút tình thương chăng.


Hắn gõ khẽ vào cửa kính.


Không ai nghe tiếng.


Hắn gõ lần nữa.


Có tiếng người vợ bảo chồng:


- Này mình, hình như có ai gọi cửa.


Chồng đáp:


- Đâu có.


Hắn lại gõ lần thứ ba.


Người chồng đứng dậy, cầm đèn ra mở cửa.


Chủ
nhà người cao lớn, nửa ra vẻ nông dân, nửa ra vẻ thợ thủ công. Anh
khoác một chiếc tạp dề rộng bằng da, bên trái che lên đến ngang vai.
Phần trên tạp dề bỏ đồ đạc cộm lên như một cái túi, có chiếc nịt da ở
lưng giữ lại: một cái búa, một chiếc khăn tay đỏ, một bao thuốc súng và
đủ thứ linh tinh nằm trong đó. Anh nghiêng đầu ra phía sau, chiếc sơ mi
cổ rộng trễ xuống để lộ ra cái cổ trần, lực lưỡng và trắng nõn. Anh có
đôi lông mày rậm, bộ râu quai nón đen nhánh, cặp mắt lồi, cái cằm nhọn,
vẩu và trên tất cả cái dáng thoải mái của con người đang ở nhà mình, một
dáng điệu rất khó tả.


-
Thưa ông, xin lỗi ông. Ông có thể cho tôi một đĩa xúp nhỏ và một xó
trong nhà xe ở ngoài vườn kia để ngủ qua đêm nay không? Tôi xin gửi tiền
hầu ông. Thưa ông, có được không? Tôi xin trả tiền ông.


Chủ nhà hỏi:


- Anh là ai.


-
Tôi ở Puy Moaxông đến đây. Tôi đi bộ suốt từ sáng đến giờ, kéo bộ hàng
mười hai dặm đường. Thưa ông, có được không? Tôi xin trả tiền mà.


-
Người lương thiện xin trọ mà lại trả tiền khá thì việc gì mà từ chối? –
người nông dân đáp – Nhưng sao anh lại không vào nhà hàng?


- Nhà hàng không còn chỗ.


- Không còn chỗ? Có lý nào. Hôm nay có phiên chợ chính hay phiên chợ xép gì đâu. Thế anh đã vào Laba chưa?


- Đã.


- Thế sao?


Người lạ mặt lúng túng:


- Không biết tại sao, họ không chịu tiếp tôi.


- Anh đã lại nhà hàng anh gì ở phố Sapphô chưa?


Người lạ mặt lại càng thêm lúng túng. Hắn ngập ngừng:


- Ở đấy họ cũng không tiếp.


Chủ nhà sinh nghi, nhìn người lạ mặt từ đầu đến chân, rồi bất thần kêu lên, giọng như ríu:


- Dễ thường anh là cái người mà…


Anh đưa mắt nhìn người lạ mặt lần nữa, rồi lùi lại ba bước, đặt cây đèn xuống bàn, với tay lấy khẩu súng trên tường.


Nghe tiếng chồng kêu: “Dễ thường anh là cái người mà…” chị
vợ vội đứng dậy, ôm lấy hai con chạy đến nấp sau lưng chồng, không kịp
kéo áo che ngực, cặp mắt hốt hoảng, nhìn về phía người lạ mặt, miệng lẩm
bẩm:


- Quân cướp đạo.


Bấy
nhiêu việc hình dung ra thì dài song chỉ xảy ra trong chốc lát. Chủ nhà
dò xét người lạ mặt một lúc như người ta quan sát một con rắn lục, rồi
trỏ ra phía cửa bảo:


- Cút đi.


- Van ông, xin một cốc nước.


- Có họa một phát súng!


Nói
xong, anh đóng sập cửa lại. Người lạ mặt nghe rõ anh ta kéo cả hai cái
then lớn cài cửa. Một lát sau, cửa sổ cũng đóng nốt và có tiếng gióng
sắt chặn cửa vang ra ngoài.


Trời
mỗi lúc một thêm tối. Gió núi thổi về lạnh buốt. Trong ánh sáng lờ mờ
của ngày tàn, người lạ mặt thấy trong một khu vườn ở gần đường có cái gì
giống một cái lều đắp bằng đất cỏ. Hắn quả quyết trèo qua hàng rào gỗ
đi vào trong vườn. Đến gần thì thấy lều chỉ có một lỗ nhỏ ra vào ở sát
đất, trông giống túp lều của phu lục lộ thường dựng dọc đường cái. Thôi
đích là cái lều của phu lục lộ, có lẽ hắn nghĩ thế. Bấy giờ hắn vừa đói
lại vừa rét; đói thì hắn đành ôm bụng chịu vậy, nhưng rét thì ít nhất
cũng tạm ẩn vào đây được, vì lều của phu lục lộ thì ban đêm thường bỏ
không. Hắn bèn nằm sấp xuống chui vào. Trong lều ấm lắm, lại có cả ổ rơm
khá êm. Hắn nằm duỗi dài trên ổ, mệt quá không cựa quậy nổi. Một chốc
sau thấy cái ba lô ở sau lưng vướng víu khó chịu, hắn nghĩ nếu đem kê
làm gối thì hay quá nên với tay cởi dây đeo. Bỗng có tiếng gầm gừ dữ tợn
vang lên. Hắn nhìn ra thì thấy đầu một con chó kếch xù hiện ra trong
bóng tối ngay chỗ lỗ ra vào.


Thì ra đó là cái ổ chó.


Hắn
vốn lực lưỡng và là một tay không vừa. Hắn vớ lấy cây gậy, giơ ba lô
lên làm cái khiên, rồi cố lách ra khỏi chuồng, mặc cho quần áo bị tươm
nát thêm. Hắn cũng luồn ra khỏi vườn, nhưng vừa lùi vừa hoa gậy theo thế
võ mà bọn nhà nghề mệnh danh là thế che hoa để dọa con chó.


Khi
chật vật lắm mới vượt được hàng rào gỗ ra ngoài đến đường cái, hắn lại
càng thấy mình trơ vơ không nhà, không cửa, không nơi nương tựa, thậm
chí chui vào cái ổ chó khốn nạn nằm lên rơm của chó, mà cũng bị chó đuổi
ra. Hắn ngồi phịch xuống một hòn đá. Hình như lúc ấy có người đi qua
nghe thấy hắn than thở:


- Thân ta thật không bằng một con chó!


Một lát sau hắn lại đứng dậy bước đi. Hắn đi ra khỏi thành phố, hy vọng tìm được gốc cây hay đống rạ ngoài đồng trú tạm.


Hắn
cắm đầu đi một lúc lâu. Khi đã thấy xa nơi nhà cửa có người ở rồi, hắn
mới ngước mắt nhìn quanh một lượt. Thì ra hắn đang ở giữa cánh đồng.
Trước mắt là một quả đồi thấp gặt xong, còn trơ gốc rạ trông như cái đầu
húi trọc.


Chân
trời tối mịt. Đêm đã đến. Lại thêm những đám mây rất thấp, trông như
tựa trên đỉnh đồi và đang lan ra, tỏa dần khắp trời. Trăng sắp mọc,
ngang trời cũng còn mơ hồ chút ánh sáng thừa của hoàng hôn, nên từ các
vòm mây, ánh sáng heo hắt ấy lại tỏa xuống cánh đồng.


Mặt
đất thành ra trông rõ hơn nền trời và cái đó gây ra một cảnh tượng ghê
rợn. Quả đồi trơ trọi mảnh mai in hình mờ nhạt lên chân trời tối sầm
trước mặt. Dưới ruộng, trên đồi không còn cái gì khác ngoài một thân cây
hình dáng kỳ dị đang quằn quại run rẩy ở ngay gần người rảo bước.


Cố
nhiên hắn không phải là một con người thông minh, tế nhị, quen cảm xúc
trước những vẻ bí ẩn cuả tạo vật, nhưng trong cảnh trời, cảnh đồi, cảnh
đồng ruộng, cả hình dáng gốc cây ấy lúc bấy giờ đều như có cái gì tiêu
điều vô hạn, khiến hắn phải lặng người đi, mơ màng một lúc rôi bỗng quay
gót trở lại. Lắm khi thiên nhiên cũng có vẻ thù ghét con người là thế.
Hắn qauy lùi về đường cũ. Bấy giờ cổng thành đã đóng. Đinhơ
trước kia, hồi chiến tranh tôn giáo đến nhiều lần đương đầu với nhiều
cuộc bao vây, nên đến năm 1815 hãy còn giữ những tường lũy cũ, với các
lô cốt vuông đã bị phá từ dạo ấy. Hắn trèo qua chỗ tường đổ trở vào
trong phố.


Lúc
ấy vào khoảng tám giờ tối. Đường sá không thuộc nên hắn lại vẫn lang
thang như trước. Đi mãi đến dinh tỉnh trưởng rồi đến chủng viện. Khi qua
quảng trường nhà thờ lớn, hắn hằn học giơ quả đấm lên nhà thờ.


Ở
góc quảng trường có một nhà in. Đây là nơi in đầu tiên các bản tuyên cáo
của hoàng đế và của quân ngự lâm gửi cho quân đội. Các bản tuyên cáo
này từ đảo Enbơ mang về do đích thân Napoleon đọc cho người ta chép.


Cuối cùng thấy trong người rã rời, lại hết phương mong mỏi, hắn đến nằm lăn trên chiếc ghế đá trước cửa nhà in.


Một bà già từ trong nhà thờ đi ra, thấy hắn nằm trong bóng tối, cất tiếng hỏi:


- Ông bạn kia làm gì ở đây?


Hắn nổi xung gắt:


- Phúc đức chưa! Bà không thấy à? Nằm ngủ chứ còn làm gì nữa!


Bà già là hầu tước phu nhân R, vốn là người phúc đức thật. Bà tiếp:


- Nằm trên ghế đá này à?


- Mười chín năm nằm đệm gỗ, nay nằm nệm đá cũng được chứ sao?


- Trước anh đi lính à?


- Phải, đi lính.


- Sao lại không vào quán trọ?


- Tôi không có tiền.


- Rủi quá – bà R. nói – tôi chỉ còn bốn xu trong ví!


- Không hề gì, cứ cho tôi.


Hắn cầm tiền. Bà R, lại bảo:


-
Bấy nhiêu cũng không đủ trả tiền trọ đâu. Nhưng anh đã hỏi thử chỗ nào
chưa? Chứ nằm cả đêm trên ghế này thế nào được! Chắc anh đang đói và
rét. Người ta cũng có thể làm phúc cho anh ngủ nhờ chứ?


- Tôi đã gõ hết cửa mọi nhà rồi.


- Thế sao?


- Đâu họ cũng đuổi.


Bà già phúc đức, chạm tay người lạ mặt, chỉ cho hắn ngôi nhà thấp nhỏ ở bên kia quảng trường, cạnh dinh giám mục:


- Anh bảo anh gõ cửa khắp các nhà rồi phải không?


- Phải.


- Vậy anh đã gõ cửa nhà kia chưa?


- Chưa.


- Đến gõ đấy xem.






Tối hôm ấy, ông giám mục thành Đinhơ đi dạo phố về lại ngồi làm việc trong phòng mãi. Ông lo soạn một bộ sách về Những bổn phận. Công việc còn đang dở dang.

Ông
nghiên cứu kỹ lưỡng tất cả những gì mà các Cha cố và các Nhà thông thái
đã nói về vấn đề trọng đại này. Cuốn sách gồm hai phần: phần thứ nhất
nói về bổn phận mọi người, phần thứ hai về bổn phận cá nhân, tùy theo
hoàn cảnh từng tầng lớp. Bổn phận mọi người là quan trọng nhất. Có bốn
cái mà Thánh Mathiơ đã chỉ rõ: Bổn phận đối với Chúa (Matth, VI), bổn phận đối với bản thân (Matth, V, 29, 30), bổn phận đối với đồng loại (Matth, VII, 12), bổn phận đối với sinh linh (Matth, VI, 20,25). Về các bổn phận khác, ông cũng đã thấy rõ có nơi
vạch ra và khuyên làm: các nhà vua và các bề tôi thì trong khuyến thư
cho người La Mã; các quan tòa, của kẻ làm vợ, làm mẹ, của thanh niên thì
trong lời thánh Pi-e; của người làm chồng, làm cha, làm con, làm gia
nhân cho kẻ khác thì trong Khuyến thư cho dân Ephe; của người đi đạo thì
trong Khuyến thư cho người Ebơrơ; của trinh nữ, trong Khuyến thư cho
dân Côranhtơ. Ông cẩn thận đem tất cả những lời khuyên kia sắp xếp thành
một bài luân lý cân đối hài hòa để: trình bày cho mọi người.

Tám
giờ rồi ông vẫn còn ngồi lom khom viết vào những mẩu giấy vuông nhỏ,
trên đùi đặt một cuốn sách to. Như thường lệ, mụ Magơloa bước vào lấy bộ
đồ bạc trong ô tủ gần đầu giường. Một lúc sau, đoán chừng bữa ăn đã dọn
xong và cô em có lẽ đang đợi, ông gấp sách đứng lên bước sang phòng ăn.

Phòng ăn là một căn buồng hình bầu dục có lò sưởi, cửa chính quay ra đường (như trên đã tả) và cửa sổ trông ra vườn.

Bữa ăn vừa dọn xong, bà Magơloa vừa bày bàn vừa nói chuyện với cô Baptistin.

Cây đèn để trên bàn; bàn lại kê bên lò sưởi. Trong lò củi cháy khá đượm.

Người
ta có thể dễ dàng hình dung được hai bà phụ nữ, bà nào tuổi cũng ngoại
sáu mươi. Bà Magơloa thì thấp người, đẫy đà, lanh lẹ; cô Baptistin thì
dịu dàng, dáng gầy và lêu khêu, so với ông anh có cao hơn một tí; cái áo
lụa bà mặc màu nâu thẫm, bà giữ mãi đến bây giờ là sắm ở Paris từ hồi
1806, lúc ấy màu đó rất được mọi người hâm chuộng. Nếu mượn cách nói
thông tục, nó có cái hay là một chữ có thể diễn đạt được một ý mà có khi
cả một trang văn chương cũng chưa chắc đã nói đầy đủ bằng, thì bà
Magơloa có vẻ là một bà nhà quê, còn cô Baptistin thì ra dáng một phu nhân.
Bà Magơloa thì trên đầu đội cái mũ vải trắng, chung quanh cuộn tròn
thành ống, cổ đeo một cây thánh giá nhỏ bằng vàng, thứ nữ trang duy nhất
trong nhà. Cái khăn quàng của bà thật trắng lòi ra ngoài cái áo dài
đen, tay ngắn và rộng, bằng len thô. Cái tạp dề bằng vải kẻ ô xanh đỏ,
buộc ngang hông
bằng các dải màu lục. Trước bụng thêm miếng vải gấp ngược lên thành túi
cài hai kim băng ở hai góc trên. Chân đi giày rộng với bít tất vàng như
phụ nữ Macxây. Chiếc áo dài của cô Baptistin cắt theo mẫu 1806, cở
ngắn, thân hẹp, tay bồng, có dải buộc và đính cúc. Mớ tóc lốm đốm bạc,
bà thu vào trong một bộ tóc giả uốn theo kiểu thiếu niên. Bà
Magơloa có vẻ thông minh, lanh lợi, tốt bụng; hai khóe miệng không cân
nhau; môi trên dày hơn môi dưới, trông ở bà có cái gì cộc cằn và độc
đoán. Ông giám mục mà còn làm thinh thì bà nói năng mạnh dạn với thái độ
vừa kính nể và tự do; nhưng hễ Đức Cha lên tiếng, thì, điều này mọi
người đã biết, bà phục tòng ngoan ngoãn cũng như cô Baptistin vậy. Cô
này thì lại như không nói năng gì. Cô chỉ vâng lời và làm theo cho ông
anh vui lòng. Ngay hồi còn trẻ, người cô cũng không xinh, đôi mắt to
xanh, hơi lồi, sống mũi dài và gù; có điều khuôn mặt cũng như cả con
người, như chúng tôi đã nói ở đầu sách này, đều toát lên một vẻ hiền từ
vô hạn. Cô vốn sinh ra để làm con người hiền đức; nhưng đức tin, tình
bác ái, lòng hy vọng, ba đức ấy lại nhẹ nhàng sưởi ấm tâm hồn làm cho
trái tim hiền đức kia lại dần dần nâng lên thành thánh đức. Tạo vật chỉ
đúc cô làm một con cừu, tôn giáo đã biến cô thành một thiên thần. Tội nghiệp người con gái thánh đức! Một hình ảnh êm dịu đã mất!

Không
biết bao nhiêu lần cô Baptistin đã kể lại việc xảy ra trong dinh giám
mục buổi tối hôm ấy, cho nên nhiều người hiện nay còn sống hãy còn nhớ
rõ các chi tiết.

Khi
ông giám mục bước vào, bà Magơloa đang chuyện trò có vẻ hăng lắm. Bà
nói với cô Baptistin câu chuyện bà đã thuộc lòng và ông giám mục nghe
cũng đã quen tai, câu chuyện cái then chỗ cửa ra vào.

Nghe
đâu lúc chiều đi mua thức ăn, bà đã nghe thấy chỗ nào cũng xì xào nhiều
chuyện lắm. Nào chuyện có một tên trộm hình dạng kỳ dị, một tên du đãng
khả nghi vừa xuất hiện, đang còn lẩn lút trong các phố, đêm nay ai mà
về khuya chắc sẽ gặp những chuyện chẳng lành. Nào chuyện tuần phòng bị
bỏ bê, lơ là vì ông tỉnh trưởng và ông thị trưởng không ưa nhau, cố tìm
cách làm xảy ra việc nọ việc kia để hại nhau. Ai khôn hồn thì tự liệu mà
giữ lấy thân, giữ lấy của, nhà cửa phải liệu mà rào trước chặn sau, đóng then cài chốt cho thật kỹ.

Bà
cố ý nhấn mạnh mấy tiếng sau cùng. Song ông giám mục vừa ở phòng bên
sang, đang rét, nên đến thẳng chỗ lò sưởi ngồi sưởi rồi nghĩ vơ vẩn đến
chuyện khác. Ông không có hưởng ứng gì về câu nói bóng gió của bà, khiến
bà ta phải lặp lại. Cô Baptistin muốn chiều ý bà mà không làm phiền ông
anh, nên đánh bạo hỏi khẽ:

- Thưa anh, anh có nghe bà Magơloa vừa nói gì đó không?

Ông giám mục đáp:

- Có, tôi có nghe loáng thoáng.

Ông quay ghế lại, để hai tay lên đầu gối, ngẩng nhìn bà ở già. Ánh lửa từ dưới chiếu lên khuôn mặt dịu dàng và vui vẻ:

- Nào, có chuyện gì thế? Đang có chuyện gì nguy hiểm lắm phải không?

Bà
Magơloa lại kể lại đầu đuôi câu chuyện và vô tình thêm thắt ít nhiều.
Nào là có một tên cầu bơ cầu bất, một thằng khố dây, một tên ăn xin nguy
hiểm, nó đã lọt vào trong tỉnh. Nào nó đến xin trọ ở nhà hàng Laba
nhưng người ta không chứa. Nào lúc nhá nhem tối người còn thấy nó ở đại
lộ Cátxăngđi đang rình mò trong các phố. Một tên đầu trộm đuôi cướp mặt
mày dễ sợ lắm.

Ông giám mục nói:

- Thật ư?

Thấy ông giám mục đã chịu khó hỏi han, bà phấn khởi đoán chừng câu chuyện đã làm ông hơi lo, nên đắc thắng nói tiếp:

-
Vâng, thưa Đức Cha, đúng thế. Đêm nay trong tỉnh thế nào cũng có chuyện
chẳng lành. Ai cũng bảo thế cả. Đã vậy, việc tuần phòng lại lơ là thế
nào ấy (câu nhắc cần thiết)! Ai lại ở xứ rừng núi thế này mà đêm hôm phố
xá chẳng có đèn đóm gì cả! Bước ra khỏi nhà thì cứ như là chui vào hũ
nút. Thưa Đức Cha, có cô Baptistin đấy, cô cũng đồng ý với con là...

Cô này vội ngắt lòi:

- Không, tôi có nói gì đâu. Anh tôi làm thế nào cũng phải cả.

Bà Magơloa làm như không có lời chối cãi ấy, cứ tiếp:

-
Chúng tôi bàn với nhau là cái nhà này cửa ngõ không chắc chắn gì cả. Đức
Cha cho phép thì con đến lão thợ khóa Pôlanh Muyzơboa bảo lão ta đến
tra ngay bộ then cũ vào cửa; hãy còn đủ cả đấy, chỉ một chốc là xong.
Thưa Đức Cha, thế nào cũng phải có then, dù là chỉ một đêm nay thôi. Chứ
cửa gì mà lại ở bên ngoài kéo cái cựa gà là mở ngay, ai muốn mở lúc nào
cũng được, đến là khiếp. Đã thế Đức Cha lại quen tính hễ nghe gõ cửa là
bảo cứ vào, nửa đêm gà gáy cũng chẳng cần xin phép xin tắc gì cả, thực
chẳng còn trời đất nào nữa...

Giữa lúc ấy có một tiếng đập cửa khá mạnh. Ông giám mục bảo:

- Cứ vào.

---

Cửa mở ra.

Cửa mở toang thật mạnh như có người đẩy thốc vào một cách quả quyết.

Một người bước vào.

Người ấy, chúng ta biết là ai rồi. Chính là người khách bộ hành lang thang tìm chỗ trọ ban nãy.

Hắn
bước vào một bước rồi dừng lại, cứ để cửa mở toang ở đàng sau. Hắn đeo
ba lô trên vai, tay cầm gậy mắt đầy vẻ thô lỗ, táo tợn, mệt nhọc và phũ
phàng. Ánh lửa trong lò sưởi rọi vào hắn. Trông hắn thật gớm chết. Chẳng
khác gì ma quỉ hiện hình.

Bà Magơloa giật nẩy mình, sợ hết vía, bủn rủn cả người, chỉ đứng há hốc mồm không kêu nổi tiếng nào.

Cô
Baptistin quay ra thấy người lạ mặt vào thì hoảng hốt nhổm người lên,
nhưng dần dần ngoảnh mặt về phía lò sưởi, nhìn kỹ ông anh, nét mặt cô
trở lại bình tĩnh và trong sáng.

Ông giám mục bình tĩnh nhìn khách.

Ông
vừa định cất tiếng hỏi khách muốn gì thì người lạ mặt chống cả hai tay
lên đầu gậy, đưa mắt nhìn hết ông già đến hai người đàn bà và không chờ
ông hỏi, lớn tiếng nói:

-
Thế này này, tôi tên là Giăng VanGiăng, tù khổ sai. Tôi đã ở mười chín
năm trong nhà lao. Tôi được thả bốn hôm nay và bây giờ tôi đương đi về
Pôngtácliê. Bốn ngày nay tôi đi bộ từ Tulông về đây. Ngày hôm nay đi
những mười hai dặm. Lúc chập tối đến đây, tôi vào một hàng cơm, họ đã
đuổi tôi vì tấm thông hành màu vàng tôi đưa trình ở thị xã. Không đưa
trình sao được! Tôi lại đến một quán khác, chỗ nào họ cũng bảo: “Cút
đi”. Chẳng ai muốn chứa tôi cả. Tôi đến đằng chỗ nhà giam người gác
không chịu mở cửa. Tôi chui vào một cái ổ chó, chó cũng cắn tôi và đuổi
tôi y như người vậy, ý chừng nó cũng biết tôi là người như thế nào. Tôi
bỏ ra ngoài đồng định tìm chỗ ngủ dưới ánh sao trời. Trời
lại tối đen, không có sao. Tôi sợ mưa. Có Đức Chúa nào tốt để ngăn khỏi
mưa đâu, nên tôi lại trở vào tỉnh tìm một xó cửa. Đến quảng trường, tôi
đã định ngủ trên ghế đá thì có một bà già phúc đức trỏ nhà ông và bảo:
“Cứ gõ cửa mà vào”. Thế là tôi gõ cửa. Đây là đâu? Có phải là một quán
trọ không? Tôi có tiền. Tiền lưu công đấy. Một trăm linh chín phơrăng
mười lăm xu tiền công của tôi làm trong mười chín năm ở tù. Tôi sẽ trả
tiền. Có hề gì đâu! Tôi có tiền mà. Cuốc bộ những mười hai dặm, bây giờ
tôi mệt quá rồi và đói lắm. Ông có cho tôi ở lại đây không?

- Bà Magơloa, dọn thêm một người ăn nữa.

Người lạ mặt bước tới gần cây đèn để trên bàn. Hình như hắn chưa hiểu ra sao cả nên nói tiếp:

- Này, không phải thế. Ông đã nghe rõ chưa? Tôi là một thằng tù khổ sai, một thằng trọng phạm vừa đi đày về.

Hắn rút trong túi một tờ giấy vàng rộng khổ, mở ra:

-
Đây, giấy thông hành của tôi đây, ông xem, màu vàng đấy. Cũng vì nó mà ở
đâu người ta cũng xua đuổi tôi. Ông có muốn đọc không? Tôi cũng biết
đọc đấy. Học ở trong tù mà. Họ có mở lớp cho ai muốn học thì học. Đây
này, người ta ghi vào giấy thông hành như thế này: “Giăng VanGiăng, tù
khổ sai được mãn hạn, sinh tại... – cái này ông chẳng cần biết làm gì...
– đi đày mười chín năm. Năm năm vì tội ăn trộm có trèo tường bẻ khóa.
Mười bốn năm vì tội toan vượt ngục bốn lần. Tên này rất nguy hiểm”. Đấy,
ai cũng tống cổ tôi ra ngoài. Còn ông, ông có chịu chứa không? Đây có
phải là quán trọ không? Ông có cho tôi ăn và ngủ lại không? Có cái
chuồng ngựa nào không?

Ông giám mục lại gọi:

- Bà Magơloa, lấy tấm khăn trắng trải lên giường khách.

Bà Magơloa vâng lời bước ra. Cách hai bà già trong nhà này vâng lời ông giám mục như thế nào, chúng tôi đã trình bày rồi. Ông giám mục lại quay sang phía khách:

- Kìa ông, ngồi xuống đây mà sưởi cho ấm. Một lát nữa chúng ta sẽ ăn cơm. Trong khi ăn sẽ có người dọn giường để ông nghỉ.

Đến
đây khách mới thật hiểu. Nét mặt hắn từ nãy đến giờ tối sầm và khắc khổ
bỗng lộ vẻ kinh ngạc, vui sướng, nghi ngại và trở nên kỳ lạ. Hắn lắp
bắp như một người điên:

-
Thật thế ư? Ông chứa tôi à? À, ông không duổi tôi, một tên tù khổ sai!
Mà ông lại gọi tôi bằng ông! Chứ không gọi thằng nọ thằng kía. Chả bù
với thiên hạ, họ chỉ quát: “Đồ chó, xéo ngay!” Ban nãy tôi cũng tưởng
rồi ông sẽ đuổi tôi nên tôi phải nói ngay tôi là ai cho ông biết. Chao
ôi! May làm sao mà lại gặp cái bà quí hóa, bà chỉ cho tôi vào đây! Tôi
có cơm ăn! Lại có giường nắm! Cả chăn đệm nữa! Như tất cả mọi người!
Nhưng mười chín năm nay, tôi có hề được nàm giường bao giờ đâu! Hóa ra
thật tình ông bằng lòng cho tôi ở lại đây. Các ông bà phúc đức quá. Vả
lại, tôi có tiền cơ mà. Tôi xin trả sòng phẳng cả. Ông bỏ lỗi cho, tên
ông là gì nhỉ, ông chủ quán? Ông tính bao nhiêu tôi cũng trả. Ông tử tế
lắm mà. Ông là chủ quán có phải không?

Ông giám mục nói:

- Tôi là một nhà tu hành, nhà ở đây.

-
Một nhà tu hành! Ồ, một nhà tu hành phúc đức! Thế thì ông không bắt tôi
trả tiền à? Té ra ông là cha xứ phải không? Cha xứ ở cái nhà thờ to lớn
này? Ừ mà thật, ngốc quá, tôi lại không trông thấy cái mũ ni của ông
chứ!

Vừa
nói hắn vừa xách ba lô và cây gậy để vào một góc nhà, cất giấy thông
hành vào túi, rồi lại ghế ngồi. Cô Baptistin hiền từ nhìn hắn. Hắn nói
tiếp:

-
Cụ xứ ạ, cụ nhân đức thật. Cụ không khinh người. Một nhà tu hành nhân
đức kể cũng quí thật. Thế thì cụ không cần tôi trả tiền à?

- Không, ông cứ giữ lấy. Ông có bao nhiêu nhỉ? Lúc này ông bảo có một trăm linh chín phơrăng phải không?

- Với mười lăm xu nữa.

- Một trăm linh chín phơrăng mười lăm xu. Thế ông làm lụng bao lâu mới kiếm được số tiền ấy?

- Mười chín năm.

- Mười chín năm?

Ông giám mục thở dài não nuột. Khách lại nói:

-
Số bạc ấy tôi vẫn giữ nguyên chưa đụng tới. Bốn hôm nay tôi mới tiêu hết
có hai mươi lăm xu, lại là tiền công tôi dỡ hộ mấy xe hàng ở Gơrat. Cụ
là nhà tu hành thì tôi cũng xin nói là ở trong tù chúng tôi cũng có một
cha tuyên úy. Một bận tôi còn được trông thấy một ông giám mục nữa. Ai
nấy đều gọi là Đức Cha. Ông giám mục ấy ở nhà thờ Majo ở Macxây. Chừng
ông ta là cụ xứ ở trên tất cả các cụ xứ thì phải. Cụ bỏ lỗi cho, tôi
không biết nói thế nào cho rõ, nhưng đối với tôi, ông ấy xa xôi quá! Bận
ấy ông ta đến làm lễ ở giữa trại giam... ông ta đội một cái gì hình
nhọn bằng vàng. Ban trưa trời nắng, trông nó nhấp nha nhấp nhánh. Chúng
tôi xếp thành hàng đứng ra ba bên. Một lô súng thần công, mồi đốt sẵn,
chĩa vào trước mặt. Chúng tôi chẳng nhìn rõ. Ông ta có nói chuyện, nhưng
lại đứng tít tận trong cùng, chẳng nghe thấy gì cả. Đấy, ông giám mục
như thế đấy.

Trong khi khách nói, ông giám mục ra khép cửa từ nãy vẫn mở toang. Bà Magơloa vào, mang theo một bộ thìa nĩa bày ra bàn.

Ông giám mục dặn:

- Bà xếp cho ông khách ngồi gần lò sưởi nhé, càng gần càng tốt.

Ông quay sang phía khách:

- Ở vùng núi Anpơ này, ban đêm, gió buốt tợn. Ông hẳn là rét lắm nhỉ?

Một
lần ông giám mục gọi đến tiếng ông, giọng nói ôn tồn, trang trọng và rõ
là thân mật, gương mặt khách lại rạng rỡ hẳn lên. Một thằng tù mà được
gọi bằng ông, khác nào người đắm tàu sắp chết khát trên cái bè lênh đênh
giữa biển được người ta cho uống nước ngọt? Kẻ bị ô nhục thường khát
khao được trân trọng là thế.

Ông giám mục nói:

- Cái đèn này không được sáng lắm.

Bà Magơloa hiểu ý. Bà sang buồng ngủ ông giám mục, lấy đôi cây đèn bằng bạc ở trên lò sưởi thắp lên và đem đặt lên bàn.

Khách nói:

-
Thưa cụ xứ, cụ tốt quá. Cụ không khinh tôi. Cụ lại tiếp đón tôi như
khách. Cụ lại sai đốt bạch lạp cho tôi được sáng. Mặc dầu tôi đã nói
thật với cụ tôi ở đâu đến và tôi là một kẻ khốn cùng như thế nào.

Ông giám mục ngồi bên se sẽ chạm tay khách:

-
Ban nãy, ông không cần xưng danh cho tôi biết ông là ai cũng được. Đây
không phải nhà của tôi, mà là nhà của Chúa Giêsu. Cửa nhà này không hỏi
khách vào nhà có tên không, mà chỉ hỏi có nỗi đau khổ gì không. Ông là
người đang đau khổ; ông lại đang đói khát; thì mời ông cứ vào. Xin đừng
nói đến ơn với huệ, đừng nói rằng tôi tiếp ông ở nhà tôi. Chẳng ai có
quyền coi nơi này là nhà riêng của mình, trừ những người đang cần chỗ
trú. Ông khách qua đương, tôi nói rõ như vậy, nhà này là của ông hơn là
của tôi. Tất cả cái gì trong nhà này bây giờ là của ông cả. Như thế, có
cần gì tôi phải biết họ tên ông? Vả lại, trước khi ông xưng danh, tôi đã
biết tên ông sẵn rồi.

Khách giương mắt nhìn, ngạc nhiên:

- Thật à? Cụ biết tên tôi là gì trước rồi ư?

- Vâng, ông tên là người anh em của tôi.

Hắn kêu lên:

-
Này, cụ xứ! Lạ quá, lúc mới vào thì tôi đói thế, mà thấy cụ tốt quá, bây
giờ tôi không biết tôi ra làm sao nữa, hết cả đói, cụ ạ.

Ông giám mục nhìn khách, hỏi:

- Ông đã từng chịu đau khổ nhiều phải không?

-
Chao ôi! Áo tù nhân màu đỏ, đeo tạ ở chân, một tấm ván làm giường, rồi
nóng bức, rét mướt, lao công khổ dịch, roi vọt! Hơi một tí là xích cả
hai chân. Lỡ một tiếng là ngục tối. Ốm liệt giường cũng xích cùng cùm.
Nghĩ kiếp con chó, con chó còn sướng hơn. Mười chín năm trời! Bốn mươi
sáu tuổi rồi. Đến giờ lại phải đeo cái giấy thông hành vàng! Cái kiếp
của tôi nó thế đấy.

-
Vâng. Ông vừa ở một chốn sầu khổ ra. Tôi nói ông nghe. Trên trời sẽ dành
cho gương mặt đẫm lệ của một người hối lỗi nhiều hạnh phúc hơn cho
chiếc áo trắng tinh của hàng trăm người chính trực đó ông ạ. Nếu ông từ
nơi đau khổ ấy bước ra với những tư tưởng hằn thù và căm giận đối với
người đời, ông là một người đáng thương; nhưng nếu ông từ đó ra với
những tư tưởng độ lượng và hiền hòa, thì chúng tôi không ai bằng ông
được.

Lúc ấy, bà Magơloa bưng thức ăn lên. Một món xúp nấu với dầu, bánh mì và muối, mấy lát mỡ,
một miếng thịt cừu, mấy quả vả, một miếng pho mát tươi và một cái bánh
mì lớn. Bà còn tự ý thêm vào bữa ăn thường nhật ấy một chai rượu vang cũ xứ Môvơ.

Nét mặt ông giám mục bỗng dưng tươi vui hẳn lên, cái tươi vui riêng của những người hiếu khách. Ông nói to:

- Nào, ta ăn đi!

Theo
thường lệ, những khi nhà có khách ăn cơm, ông mời khách ngồi ở phía bên
phải mình. Cô Baptistin điềm tĩnh và tự nhiên, ngồi sang phía bên trái.
Ông đọc kinh, rồi vẫn như mọi ngày, đích thân múc xúp ra. Khách bắt đầu
ăn ngốn ngấu.

Bỗng ông giám mục bảo:

- Chừng như trên bàn này còn thiếu một thứ gì.

Thì
ra bà Magơloa chỉ bày có ba bộ thìa nĩa bạc vừa đủ cho ba người thôi.
Song lệ nhà xưa này hễ có mời khách, thì phải bày cả sáu bộ, kể cũng là
một cách phô trương vô tội. Trong cái gia đình êm ả và nghiêm nghị mà
mọi người coi sự thanh bạch như là danh giá này, chút phù hoa ấy vẫn có
gì ngây thơ, đáng mến thật.

Bà
Magơloa hiểu ngay câu trách ấy, lẳng lặng quay ra và mấy phút sau thì ba
bộ thìa nĩa còn lại, mà ông giám mục hỏi, đã được bày sáng trưng trên
bàn, đối diện với ba người ngồi ăn.






Đến
đây chúng tôi xin sao lục một đoạn trong bức thư của cô Baptistin gửi
cho một bà bạn kể lại tỉ mỉ mà hơi ngây ngô câu chuyện giữa ông giám mục
và người tù khổ sai, để hình dung quang cảnh bữa ăn tối hôm ấy:

.......................................

“...Người ấy không chú ý đến ai cả. Anh ta ăn ngốn ngấu như người sắp chết đói. Tuy thế dùng xong món xúp, anh ta nói:

-
Cụ xứ của Đức Chúa lành ạ, các món ăn này đối với tôi đã là quá ngon,
nhưng thật tình thì cái bọn phu xe tải ban nãy không muốn cho tôi cùng
ăn, bọn ấy họ còn ăn sướng hơn cụ nhiều.

Chỗ chị em tôi nói riêng với bà là câu nói đó, tôi thấy có hơi trái tai. Anh tôi trả lời:

- Họ làm ăn vất vả hơn tôi.

Khách đáp:

-
Họ có nhiều tiền hơn. Cụ thì nghèo, tôi thấy rõ. Có lẽ cụ chưa đến chức
cha xứ. Cụ đã được đến chức cha xứ chưa? Ồ, sao lại vô lý thế nhỉ! Chúa
mà công minh thì cụ phải lên cha xứ rồi mới phải.

Anh tôi đáp:

- Chúa còn hơn là công minh đấy, ông ạ.

Một lúc sau, anh tôi lại thêm:

- Ông Giăng VanGiăng, ông đi Pôngtácliê phải không?

- Vâng, hành trình, họ lại định trước cho nữa đấy.

Tôi nhớ hình như anh ta nói thế. Rồi anh ta lại tiếp:

- Mai, tang tảng sáng tôi lại phải đi ngay. Đi đường lúc này vất vả lắm. Đêm lạnh mà ngày thì nóng bức.

Anh tôi nói:

-
Vùng ông đi về là một vùng dễ sống đấy. Hồi Cách mạng, gia đình tôi sa
sút, lúc đầu tôi có lánh sang Phơrăng Côngtê và sống bằng lao động chân
tay ở đấy ít lâu. Tôi có chí. Tôi tìm được việc làm. Kể ra thì tha hồ mà
chọn. Ở đấy, nào là nhà máy giấy, nhà máy thuộc da, nhà máy rượu, nhà
máy dầu, xưởng chế tạo đồng hồ hàng loạt, xưởng nấu thép, đúc đồng, ít
nhất là hai mươi nhà máy luyện sắt và bốn nhà ở Lốt, Satiông, Ôđanhcua
và Bơ thì thật là đồ sộ...

Có lẽ tôi không nhớ sai đâu, anh tôi đã kể đến tên tất cả các xứ đó rồi ngừng lại hỏi tôi:

- Này cô, ta có ai là bà con xứ ấy không nhỉ?

Tôi đáp:

- Trước kia có đấy, như ông Luyxơnê chỉ huy đạo quan phòng thành ở Pôngtácliê hồi chế độ cũ.

Anh tôi nói:

-
Phải, nhưng hồi năm 93 thì chẳng còn thân thích nào nữa, mình chỉ còn
cậy vào sức mình. Tôi đã ra sức làm việc. Ông Giăng VanGiăng này, ở xứ
Pôngtácliê mà ông sắp đến, có một nghề gia truyền thật là dễ ưa, cô nhỉ!
Cái nghề làm pho mát ấy mà – Anh tôi vừa tiếp cơm khách, vừa cắt nghĩa
cho nghe tỉ mỉ về những xưởng làm pho mát ở Pôngtácliê. Có những hai
loại: những hai loại: những xưởng to của nhà giàu, nuôi đến bốn năm mươi
bò sữa, sản xuất ra mỗi vụ hè từ bảy đến tám nghìn bánh pho mát; những
xưởng hợp tác thì thuộc người nghèo. Nông dân nghèo ở lưng chừng núi đem
bò nuôi chung rồi chia nhau sản phẩm. Họ chung nhau thuê một người làm
thợ pho mát. Người này thu sữa của các xã viên một ngày ba lần và đánh
dấu số lượng trên một miếng gỗ, vào cuối tháng tư thì các xưởng làm pho mát bắt đầu hoạt động, đến giữa tháng sáu thì những người thợ pho mát lại đánh bò lên núi.

Ăn
vào, nét mặt khách dần dần tươi tỉnh lại. Anh tôi cứ rót rượu mời khách,
thứ rượu vang cũ xứ Môvơ ấy, chứ riêng mình thì không nếm đến, cho là
thứ rượu đắt tiền. Anh tôi nói chuyện vui vẻ, lưu loát như bà đã từng
biết, đem kể mọi chi tiết cho khách nghe, thỉnh thoảng lại quay nhìn tôi
một cách thân mến. Anh tôi nhắc đi nhắc lại chuyện làm pho mát như có ý
mong để khách hiểu, chứ không lấy lời trực tiếp và cứng cỏi khuyên anh
ta rằng đó là nơi có thể dung thân được. Có một điều làm tôi ngạc nhiên.
Người khách ấy là người thế nào thì tôi đã nói với bà rồi. Thế mà trong
suốt bữa cơm suốt cả buổi tối, ngoài mấy câu về Chúa Giêsu lúc khách
mới vào, anh tôi không hề có một lời nhắc khách nhớ lại khách là người như thế nào
và nói rõ cho khách nhớ lại khách biết, anh tôi là ai. Bà tính, rõ ràng
đó là cơ hội để giảng một chút về đạo lý và lấy đức độ ông giám mục ấn
mạnh lên tâm hồn anh tù để anh ta ghi nhớ mãi buổi gặp gỡ này. Một người
khác gặp được kẻ khốn khổ như thế, tất đã vừa cho thần xác ăn uống no
nê lại vừa cho phần hồn được nghe những lời phê bình, có mùi vị khuyên
bảo, răn dạy, hoặc những lời thông cảm thương hại kèm theo mấy câu
khuyến khích người ta sửa chữa về sau. Anh tôi thì không hề hỏi một câu
về quê quán, lai lịch của khách. Vì trong lai lịch ấy tất nhiên có tội
lỗi đã qua, cho nên hình như anh tôi có ý tránh không muốn nhắc cho
khách nhớ đến. Thậm chí, khi nói chuyện về người miền núi Pôngtácliê họ làm ăn thoải mái ở những vùng cao gần trời và họ rất sung sướng vì tâm hồn họ trong trắng,
anh tôi bỗng ngừng bặt, sợ câu nói lỡ lời đó có điều gì làm phật lòng
khách chăng. Nghĩ kỹ ra, tôi mới đoán được bụng anh tôi. Ý hẳn anh tôi
thấy rằng con người ấy – anh ta tên Giăng VanGiăng – tâm trí lúc nào
cũng nghĩ ngợi đến nỗi khốn khổ của mình rồi, tốt hơn hết là làm cho
người ta khuây khỏa và làm cho người ta tin tưởng, dù chỉ trong chốc
lát, rằng người ta cũng là một con người như mọi người khác vì thấy mình
đối xử
với người ta cũng tự nhiên như đối với mọi người. Có phải như thế là
hiểu đúng nghĩa chữ thương người không nhỉ? Có phải cách anh tôi giữ gìn
ý tứ tuyệt nhiên không nói gì đến đạo lý, nhân nghĩa, không nói gì xa
xôi bóng gió cả, cách ấy có cái gì thật là tế nhị, thật là từ bi không
bà chị? Có phải cách thương người thắm thiết nhất khi đứng trước một
người đau khổ là đừng đả động gì đến điều đau khổ ấy phải không? Theo
tôi, hình như thâm ý của anh tôi hôm ấy là thế. Dù sao, tôi chỉ thấy một
điều rất rõ là dù anh tôi có nghĩ như vậy đi chăng nữa, anh tôi cũng
chẳng hề tỏ ra cho ai biết cả, với tôi cũng thế. Suốt buổi tối hôm ấy
anh tôi vẫn một thái độ như thường ngày, ngồi ăn với cái anh Giăng
VanGiăng ấy vẫn niềm nở, thận trọng như ngồi ăn với ông Lơ Prêvô hay cụ
xứ bản hạt vậy.

Lúc
gần xong bữa, ăn đến món vả thì có người gõ cửa. Mụ Giécbô ẵm đứa con
nhỏ vào. Anh tôi hôn vào trán đứa bé, hỏi vay tôi mười lăm xu đưa cho
mụ. Lúc ấy, khách không hề để ý gì hết, chẳng nói chẳng rằng, ra dáng
mệt mỏi lắm. Mụ Giécbô ra rồi, anh tôi đọc kinh cầu nguyện rồi quay bảo
khách: “Chắc ông cần nghỉ lắm rồi!” Bà Magơloa thu dọn bàn thật nhanh.
Tôi biểu là phải cáo lui để khách đi nghỉ nên bà Magơloa và tôi đều lên
gác ngay. Sau đó, tôi sai bà Magơloa đem xuống cho khách một tấm chăn da
hươu vẫn để trong phòng tôi, vì tháng ấy đêm lạnh lắm. Đắp nó mới đủ
ấm. Chỉ hơi phiền một tí là cái chăn đã cũ, sờn hết cả lông. Anh tôi mua
từ hồi còn ở Tôtlingien, gần nguồn sông Đanuyp, bên nước Đức ấy, một
lần với con dao cán ngà tôi vẫn thường dùng.

Bà
Magơloa xuống một chốc rồi trở lên ngay; chúng tôi cùng cầu nguyện ở chỗ
căn phòng thường phơi quần áo, rồi ai về phòng nấy không trò chuyện gì
với nhau cả”.






Ông Mirien chúc cô em ngon giấc xong, cầm một cây đèn bạc trên bàn lên, đưa cây kia cho khách và nói:
- Nào, tôi xin đưa ông về phòng.
Khách bước theo.
Như đã nói ở đoạn trên, ta biết rằng theo cách bố trí trong nhà ấy, hễ muốn đi vào phòng nguyện trong đó có ngăn kê giường khách hay muốn từ đó ra ngoài là phải qua buồng ngủ ông giám mục.
Giữa
lúc hai người đi qua chỗ phòng ngủ ấy, bà Magơloa đang xếp cất bộ đồ
bạc vào ô ở chỗ đầu giường. Bữa nào, trước khi đi ngủ, bà cũng nhớ làm
công việc thu dọn cuối cùng ấy.
Ông
giám mục đưa khách vào tận chỗ ngủ. Ở đây giường đã trải khăn trắng
tinh. Khách đặt cây đèn xuống chiếc bàn con. Ông giám mục bảo:
- Thôi, chúc ông ngủ cho ngon giấc. Sáng mai, trước khi lên đường, mời ông xơi một cốc sữa thật nóng, bò nhà nuôi.
- Cám ơn cha.
Vừa
nói xong câu nói hòa bình ấy, đột nhiên hắn thay đổi một cách lạ lùng,
không ngờ được. Giá bây giờ có hai bà già hiền lành ở đấy thì hai bà hẳn
đến chết khiếp. Cho đến nay chúng tôi khó mà hiểu cái gì đã khiến hắn
như thế. Hắn muốn báo trước hay là muốn đe dọa? Hay là hắn chỉ nghe theo
một sức mạnh gì của bản năng mà chính hắn cũng không sao hiểu được? Hắn
quay phắt về phía ông già, khoanh tay lại, giương đôi mắt dữ tợn nhìn
trừng trừng vào mặt ông ta và cất giọng khàn khàn:
- Ồ, như thế này thật à? Để tôi ngủ trong nhà ở ngay cạnh ông thế này à?
Hắn ngừng lại, cười một cách ghê tợn, rồi tiếp:
- Ông đã nghĩ kỹ chưa? Ai bảo ông rằng tôi không phải là kẻ sát nhân?
Ông giám mục ngước mắt lên trần nhà, đáp:
- Điều ấy đã có Chúa lo.
Nói đoạn, ông nghiêm trang giơ hai ngón tay bên phải lên làm phép
ban phúc cho khách, miệng lẩm bẩm như người cầu kinh hay tự nói với
mình. Nhưng khách vẫn đứng yên không cúi đầu. Xong, ông trở về phòng
mình, không hề quay đầu nhìn lại.
Mỗi khi nhà chái có khách nghỉ, một tấm màn vải rộng ngăn đôi phòng nguyện che kín bàn thờ. Qua trước tấm màn, ông giám mục quì xuống, đọc một đoạn kinh ngắn.
Một
lúc sau, ông ra vườn đi đi lại lại, vừa nghĩ vơ vẩn, vừa ngắm cảnh, tâm
trí để cả vào bao nhiêu vẻ lớn lao huyền diệu của trời đất bày ra dưới
đất, bày ra dưới mắt người thao thức lúc đêm khuya.
Còn
khách thì mỏi mệt quá đến nỗi chẳng nghĩ gì đến chăn đệm sạch sẽ, ấm áp
nữa. Hắn phồng mũi thổi đèn theo thói quen của tù khổ sai rồi cứ để
nguyên quần áo lăn vào giường ngủ như chết.
Ông giám mục ở ngoài vườn bước về phòng mình thì đồng hồ gõ mười hai tiếng. Ít phút sau, trong nhà ngủ im cả.




Vào khoảng nửa đêm, Giăng VanGiăng thức giấc dậy.
Giăng
VanGiăng sinh ra ở một gia đình nông dân nghèo xứ Bri. Lúc nhỏ, anh ta
chẳng được học hành gì. Lớn lên anh làm nghề xén cây ở Phavơrôn. Mẹ anh
là bà Gian Machiơ, cha là ông Giăng VanGiăng hoặc là Vola Giăng, có lẽ
do chung quanh gọi đùa làVola Giăng mà thành tên ấy. (Voila Joan có nghĩa là Giăng đấy)
Giăng
VanGiăng tính hay tư lự mà không buồn: chỉ những người giàu tình cảm
mới như thế. Nói đúng ra, nhìn bề ngoài thì thấy anh ta cũng lừ đừ và
chẳng có gì xuất sắc. Cha mẹ
anh mất từ hồi anh còn nhỏ dại. Mẹ anh chết vì một cơn sốt xuống sữa mà
không biết cách thuốc thang. Cha anh trước cũng làm nghề xén cây, sẩy
chân nên thiệt mạng. Vangiăng chỉ còn một người chị góa chồng, trên tay
bảy đứa con dại, vừa trai vừa gái.
Bà
chị ấy đã nuôi Giăng và lúc sinh thời ông anh rể, Giăng vẫn ăn ở trong
nhà chị. Lúc anh rể chết. Lũ con, đứa lớn nhất mới lên tám, đứa út mới
đầy năm. Giăng năm ấy vừa đúng hai mươi lăm tuổi. Thế là Giăng thay anh
rể đi làm giúp chị nuôi các cháu. Rất là giản dị: anh coi đó là một bổn
phận phải làm, nhưng vẫn càu nhàu vì bản tính. Cả thời trai trẻ, anh làm
quần quật suốt ngày mới tìm nổi cái ăn nên chẳng nghe nói anh ta có
nhân tình nhân ngãi gì, vì thời giờ đâu mà nghĩ đến chuyện yêu đương.
Tối
đến đi làm về mệt nhoài, anh lẳng lặng ngồi ăn xúp. Bà chị thỉnh thoảng
lại chọn những miếng ngon trong đĩa anh, miếng thịt, lát
mỡ, cái nõn cải, lấy đút cho con. Còn anh, anh để tóc xõa cả ra quanh
đĩa, che kín cả mặt, cứ cắm đầu ngồi ăn, mặc kệ, làm như không thấy gì. Ở
Phavơrôn, gần nhà Vangiăng, phía bên kia đường đi, có nhà chị tá điền
Mari Cơlốt. Lũ trẻ nhà Vangiăng ngày nào cũng ăn đói. Đôi khi chúng chạy
sang nhà chị ta, nói dối là mẹ sai sang vay ít sữa rồi đem nhau lại chỗ
sau hàng rào hoặc ở đầu ngõ, tranh giằng nhau húp vội húp vàng làm sữa
đổ cả ra quần áo. Bà Gian mà biết được thói vụng trộm ấy thì mỗi đứa
cũng được trân đòn. Giăng có nóng nảy, cau có, nhưng lại giấu chị, đến
trả chỗ tiền sữa cho chị Mari Cơlốt và như thế là các cháu khỏi phải
đòn.
Về mùa xén cây, anh kiếm được mỗi ngày hai mươi bốn xu. Hết mùa anh quay ra đi giặt
thuê làm mướn, chăn bò, khuân vác, gặp việc gì làm được thì làm. Phần
bà chị cũng cố gắng làm lụng, nhưng một nách bảy đứa con dại thì là được
mấy nỗi? Cảnh nhà thật thiểu não, quanh năm túng thiếu và mỗi ngày một
nghèo ngặt thêm. Một năm, trời làm rét quá, Giăng không có việc làm.
Trong nhà không có lấy một mẩu bánh. Đúng y như thế. Không một mẩu bánh
mà những bảy đứa trẻ thơ.
Một
buổi tối chủ nhật, trong nhà lão Môbe Ydabô chủ hàng bánh mì trước nhà
thờ Phavơrôn đã dọn dẹp sắp đi ngủ. Chợt thấy có tiếng đập mạnh ở chỗ
mặt ngoài cửa hàng có chăng lưới thép và lắp kính. Lão chạy ra và kịp
thấy một cánh tay thò qua chỗ kính vỡ và dây thép đứt, đang vơ lấy một
chiếc bánh và lôi ra ngoài. Lão vội chạy ra: tên ăn trộm sải chân chạy
trốn; lão đuổi theo và tóm được. Tên trộm đã vứt bánh đi nhưng cánh tay
có máu me đầm đìa. Thì ra chính là Giăng VanGiăng.
Việc
ấy xảy ra năm 1795. Giăng bị đưa ra tòa truy tố về tội “ăn trộm ban đêm
có phá cửa trong một nhà có người ở”. Anh lại có một khẩu súng săn và
bắn rất giỏi, thỉnh thoảng vẫn đi bắn trộm chim chóc trong rừng. Điều ấy
làm hại anh thêm. Đối với kẻ đi săn trộm chim muông, người ta vẫn có
thành kiến là đúng, vì kẻ đi săn trộm cũng như người buôn lậu thì không
xa bọn kẻ cướp là mấy. Có điều nhân tiện cũng nên nói rằng giữa hạng
người này và bọn giết người cướp của đáng ghê tởm ở thành thị vẫn khác
nhau một trời một vực. Kẻ săn trộm chim sống trong rừng, tay buôn hàng
lậu sống ở trên núi hoặc dưới biển. Thành thị làm cho con người thối
tha, do đó trở nên độc ác. Còn núi rừng, biển cả thì có tạo ra những con
người man rợ, có phát triển phần hung dữ, nhưng không thủ tiêu phần
nhân tính họ. Tòa án tuyên bố Giăng VanGiăng có tôi. Luật lệ đã rành
rành ra đấy, không có cách gì khác. Trong xã hội văn minh của chúng ta
có những giờ phút đáng sợ, là những lúc luật pháp tuyên án đẩy người ta
vào một cuộc trầm luân. Còn gì thê thảm bằng cái phút giây mà xã hội
lánh xa và dứt khoát vứt bỏ một con người biết suy nghĩ! Giăng VanGiăng
bị kết án năm năm khổ sai.
Ngày 22 tháng 4 năm 1796 người ta loan báo khắp Paris tin chiến thắng Môngtơnốt của đạo quân đánh ở Ý. Thông điệp của Hội đồng đốc chính gửi cho viện Ngũ bách ngày 2 tháng hoa nở năm Cộng hòa thứ tư, gọi người tổng chỉ huy đạo quân ấy là Buyônapác(Bấy
giờ viện Ngũ bách- 500 đại biểu là viện lập pháp Hội đồng đốc chính – 5
đốc chính, là cơ quan hành pháp tối cao; Tức tháng 5, theo lịch mới của
chế độ Cộng hòa).Cùng
ngày ấy, ở nhà ngục Bixết người ta đã xích trong một dây xích tù thật
lớn, Giăng VanGiăng bị khóa vào dây xích đó. Một người lính canh ngục
cũ, năm nay đã gần chín mươi tuổi, còn nhớ như in con người đáng thương
ấy bị cùm vào cuối dây người thứ tư ở góc phía bắc sân nhà ngục. Anh ta
ngồi bệt xuống đất như mọi người khác. Chừng như anh ta cũng không hiểu
tình cảnh mình ra làm sao nữa, chỉ biết là kinh khủng quá. Trong ý nghĩ
lờ mờ của con người ù ù cạc cạc với tất cả mọi việc như anh, có lẽ anh
cũng mang máng thấy rằng trong việc đó có cái gì quá đáng.
Trong
khi người ta quai mạnh búa để tán chiếc đinh trên cái gông cổ phía sau
gáy, anh khóc lên, nghẹn ngào không nói nên lời, chốc chốc mới thốt được
một câu: “Tôi làm nghề xén cây ở Phavơrôn”. Rồi anh vừa nức nở
và giơ tay lên, hạ xuống bảy lần, mỗi lần mỗi hạ thấp hơn, trông như anh
đang lần lượt sờ đầu bảy đứa trẻ lớn nhỏ khác nhau. Trông cử chỉ ấy
người ta đoán biết anh đã làm điều phi pháp gì đó cũng là vì miếng cơm
manh áo của bảy đứa bé con.
Anh
bị giải đi Tulông. Hai mươi bảy ngày ròng rã trên một chiếc xe bò,
xiềng xích luôn mang trên cổ. Đến Tulông, anh thay áo tù khổ sai. Cả
quãng đời của anh trước đây đều bị xóa mờ, xóa mờ cả tên tuổi; anh không
còn là Giăng VanGiăng nữa, anh là con số 24.601. Còn bà chị anh rồi ra
sao? Bảy đứa bé rồi ra sao? Ai là người chăm lo cho cái gia đình ấy? Cái cây non đã cưa mất gốc, nắm lá sẽ thế nào?
Thì
ra chuyện đời vẫn cứ thế. Những con người đáng thương ấy, những sinh
linh của Chúa ấy, từ đây không nơi nương tựa, không kẻ dìu dắt, không
chỗ trú chân lang thang trôi giạt, rồi biết đâu sẽ không mỗi người mỗi
ngả, dần dần vào cái đám sương mù lạnh lẽo đã chìm đắm bao nhiêu kiếp
người cô đơn, cái cõi tối tăm thê lương đã làm mất bóng bao nhiêu cuộc
đời bất hạnh trong bước đường âm u của nhân loại! Họ bỏ làng ra đi. Cái
gác chuông ở nơi gọi là làng quê cũ quên họ đi. Cái bờ ruộng ở nơi gọi
là cánh đồng làng quên họ đi. Sau vài ba năm trong tù, ngay cả Giăng
VanGiăng cũng quên nốt họ đi. Vết thương trong lòng anh đã thành sẹo.
Thế là hết. Trong cả thời gian ở Tulông, chỉ có mỗi một lần anh được
nghe tin tức bà chị. Hình như là vào khỏang cuối năm thứ tư sau khi anh
vào tù. Cũng không rõ tin tức ấy đã đưa đến bằng cách nào. Chỉ biết có
người trước kia có quen anh ở quê nhà một lần có gặp bà chị. Bà ở Paris,
trong một xóm nghèo gần nhà thờ Xanh Xuynpit, phố Gianhđơrơ. Bà chỉ còn
đem theo có mỗi một đứa con, thằng con trai út. Còn sáu
đứa kia hình như chính bà cũng không biết chúng ở đâu nữa. Sáng sáng bà
đến một xưởng in ở phố Xabô, nhà số 3, làm việc gấp giấy và đóng sách.
Mùa đông trời chưa sáng, sáu giờ đã phải có mặt. Trong xưởng có một
trường học. Đứa bé lên bảy, bà đem theo gửi học ở đấy. Có điều, sáu giờ
bà đã vào xưởng mà đến bảy giờ trường mới mở cửa, nên thằng bé phải chờ
ngoài sân ngót giờ đồng hồ, phải, ngót giờ đồng hồ ngoài trời mùa đông
trong lúc còn tối mịt. Người ta không muốn cho nó vào xưởng, bảo là làm
vướng bận công việc. Thợ thuyền sáng sớm qua đó, thấy thằng bé ngồi xổm
ngoài hè, ngủ gà ngủ gật, có khi thiếp đi trong xó tối, gập người trên
chiếc giỏ mây. Gặp hôm trời mưa, bà cụ gác cổng thương hại, nhặt nó vào
trong túp lều của bà. Trong lều độc có một cái phản, cái guồng quay sợi
và hai cái ghế gỗ. Thằng bé ngủ lăn ra ở một xó nhà, tay ôm con mèo cho
đỡ rét. Đến bảy giờ trường mở cửa, nó mới vào học.
Người
ta nói với anh có bấy nhiêu. Nhưng lúc anh nghe mấy lời ấy, thì dường
như trong phút giây, trong chớp mắt, có cánh cửa sổ nào bỗng dưng đã mở
toang cho anh nhìn thoáng thấy cuộc đời của mấy người thân yêu, rồi sau
đó lại khép lại, tối tăm
mù mịt. Từ đó anh chẳng còn nghe tin tức gì về những người thân yêu ấy
nữa. Mà cũng chẳng bao giờ anh thấy lại họ, chẳng bao giờ anh còn gặp
họ. Ở những đoạn tiếp theo của câu chuyện thương tâm này ta cũng không
còn tìm thấy họ nữa.
Vào khoảng cuối cái năm thứ tư ấy thì đến lượt Giăng VanGiăng vượt ngục. Ở chốn lao tù sầu thảm này, bọn
đồng cảnh vẫn thường giúp đỡ nhau việc đó. Anh trốn ra được và lang
thang hai ngày ngoài cánh đồng. Nếu tự do nghĩa là: sau lưng có người
truy nã, lúc nào cũng phải ngoái cổ nhìn lại, hơi có tiếng động là giật
mình thon thót, thấy cái gì cũng sợ, từ mái nhà tỏa khói, người đi qua
đường, tiếng chó sủa, tiếng ngựa phi, tiếng chuông đồng hồ, đến ban ngày
vì ban ngày người ta nom rõ, ban đêm vì ban đêm không trông thấy gì,
đến con đường lớn, cái lối mòn, đến bụi cây, giấc ngủ, cũng đều sợ tuốt
thì hai ngày ấy anh ta được tự do. Đến
tối ngày thứ hai thì anh ta bị bắt lại, sau ba mươi sáu tiếng đồng hồ
chẳng ăn chẳng ngủ gì. Sau đó, tòa án thủy quân phạt thêm ba năm khổ
sai. Năm thứ sáu
lại đến lượt anh được vượt ngục; anh nắm ngay cơ hội nhưng trốn không
trót lọt. Điểm danh thấy thiếu, người ta bắn phát súng đại bác báo hiệu
và đến đêm thì lính tuần tìm được anh trốn dưới chiếc vỏ tàu đang đóng
dở. Lúc bị bắt anh chống cự lại với lính coi ngục. Thế là cái tội
vừa vượt ngục vừa kháng cự kẻ thừa hành ấy, theo hình luật đặc biệt,
phải xử giam thêm năm năm nữa trong đó có hai năm phải đeo xiềng đôi.
Cộng là mười ba năm. Đến năm thứ mười lại đến lượt anh trốn nữa và anh
cũng không bỏ lỡ cơ hội. Nhưng lần này cũng không may gì hơn. Lại ba năm
nữa, thành mười sáu
năm. Sau cùng hình như đến năm thứ mười ba, anh lại thử một lần chót
nữa nhưng chỉ ra ngoài được bốn tiếng đồng hồ thì bị bắt lại. Ba năm nữa
với bốn tiếng đồng hồ ấy. Cả thảy mười chín năm. Anh vào tù từ năm 1796
mà mãi đến tháng mười năm 1815, anh mới được thả ra. Như thế chỉ vì anh
đập một miếng kính và lấy một cái bánh mì.
Đến
đây cần mở một dấu ngoặc. Trông khi xét về hình luật và việc luật pháp
đày đọa con người, lần thứ hai tác giả lại gặp một vụ trộm bánh mì xuất
phát điểm của một kiếp trầm luân. Cơlốt Gơ đã lấy trộm một chiếc bánh.
Giăng VanGiăng cũng lấy trộm một chiếc bánh. Một thống kê tại Anh cho
biết trong năm vụ trộm, có bốn vụ trực tiếp do đói mà ra.
Lúc
vào tù Giăng VanGiăng run sợ, khóc lóc, đến khi ra, anh thành người
thản nhiên, trơ như đá. Lúc vào lòng anh tuyệt vọng, nay ra, lòng anh
đen tối. Cái gì đã xảy ra trong tâm hồn anh?